وبلاگ آسمان 25

نگاشته‌های « محسن فصاحت » در نقد مشهورات، پیش‌بینی رؤیت هلال و استهلال ماهیانه، فقهی و اصولی، تفسیری و حدیثی و ...
وبلاگ آسمان 25

باسمه تعالی
نگاشته‌های خویش در نقد مشهورات، پیش‌بینی رؤیت هلال و استهلال ماهیانه، فقهی و اصولی، تفسیری و حدیثی و ... را در این وبلاگ منتشر می‌کنم.

ادمینِ محترم، خلاصۀ مطالب وبلاگ را با اجازه و هماهنگی بنده، در کانال پیام‌رسان‌های منتخب (که لینکشان در بخش پیوندها آمده) بازنشر می‌کند.

***
برای ارتباط با من، به آدرس aasemaan25@gmail.com ایمیل بزنید؛
یا در صفحهٔ مستقلّ «درباره من(بیوگرافی) و راه تماس» برایم پیام بگذارید؛
البتّه پیام‌ها و نظرات این وبلاگ را دیر به دیر می‌خوانم.

بایگانی
آخرین نظرات

وبلاگ آسمان 25

نگاشته‌های « محسن فصاحت » در نقد مشهورات، پیش‌بینی رؤیت هلال و استهلال ماهیانه، فقهی و اصولی، تفسیری و حدیثی و ...

۸ مطلب با کلمه‌ی کلیدی «نقد مشهورات» ثبت شده است

روزه واجب ماه رمضان، سه روز یا سی روز؟!


چند روز پیش، شبهه‌ای به‌دستم رسید که چون سر و شکل فقهی و استدلالی به خود گرفته‌بود، نیازمند پاسخ می‌نمود. البتّه این شبهه، خلاصه‌شده و تعدیل‌شده مطلبی بود که چند سال پیش، در سایت زیر منتشر شده‌بود:

https://neeloofar.org/arashsalim/1085-280494.html

نشانی صفحه ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا حذف از منبع:

https://web.archive.org/web/20170621033217/https://neeloofar.org/arashsalim/1085-280494.html

مطلب سایت نیلوفر، با عباراتی مانند:

«... شوربختانه درباره موضوع مهمی چون روزه، تبیین جامع و بدون تناقضی حتی از این سه آیه پشت سر هم ارائه نگردیده است که در این نوشتار درباره آن بحث می شود.

... علت بسیاری از تفسیرهای ویرانگر جاری از آیات قرآن -به ویژه آیات موسوم به احکام- جدا جدا خواندن  آیه های مربوطه می باشد.

... کاستی در خوانش نظام وار یکجا و سازگار این مجموعه گزاره های متعدد، به دو نتیجه گیری نادرست درباره روزه انجامیده است که پیامدهای آن کم نیست! از جمله پیامدهای بدفهمی این مجموعه آیات، در خطر افتادن احتمالی سلامت برخی از روزه داران و همچنین ایجاد زحمت زیاد غیر ضروری برای مومنان روزه دار و دیگران می باشد. افزون بر آن در سطح کلان اثرات زیانبار اجتماعی و اقتصادی در کشورهای مسلمان را نمی توان نادیده گرفت.

... متاسفانه به این علت و علت های دیگر، آیات قرآن در طول چهارده قرن قربانی تفسیرهای عجیب و غریب زیادی شده است. از جمله برای اهداف تثبیت حاکمیت دنیایی و به زیان مردم تحت سلطه، آموزه های قرآن در موارد زیادی کاملا به ضد خود دگردیسی پیدا کرده است.  به نظر می رسد در زمانی که علامت گذاری متون مرسوم نبوده است، به استناد روایات جعلی (و یا خود جعل کرده)، هر چه خواسته اند از متن استخراج کرده اند!  برای مثال هر آیه ای را که در راستای سلطه گری و حکمرانی قابل تفسیر بوده است، بدون رابطه آن آیه با آیات قبل و بعد (و به طور کلی جدا از زمینه آن) پر رنگ کرده اند! و یا با «منسوخ» اعلام کردن دلبخواهی آیات مزاحم با آیه مورد نظر خود، علیه مردم و به بهای ترس و رنج مردم حکم برساخته اند! ...»

آغاز می‌شود تا خواننده از همان آغاز، نگاه غرضمندِ نویسنده به همه مفسّران و فقیهان را دریابد!

از آنجا که کشفیّات غلط و ادّعاهای بی‌دلیل ایشان طولانی است و بدون بهره‌گیری از استدلال فقهی تنظیم شده و برخی کاربران هم در زیر مطلب، نقدهایی نگاشته‌اند، بهتر دیدم به همان شبهه خلاصه‌شده و تعدیل‌شده بپردازم و پاسخ‌هایی بیاورم.


*** آغاز شبهه:

«روزه ماه رمضان، سه روز است؛ نه سی روز!

ابتدا آيات 183 و 184 و 185 سوره بقره را بخوانید:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴿۱۸۳﴾

أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴿۱۸۴﴾

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴿۱۸۵﴾

با توجّه به این آیات که فقهاء بزرگوار ما هم كمتر به مفهوم آن پرداخته‌اند، روزه واجب ماه رمضان سه روز است؛ نه سی روز! به چند دليل:

1. سه آيه پياپى در مورد روزه است: اولی وجوب روزه‌گرفتن را، دومی تعداد آن را، و سومی بازه زمانی آن را اشاره دارد. به هنگام ترجمه، معنای هر سه آيه را بايد در نظر گرفت و هر سه را با هم معنا كرد. وقتی در آيه سوم می‌گويد روزه گرفتن ماه رمضان، در آيه قبلي‌اش گفته‌است كه مرادم «أيّاماً معدودات» است و نباید آيه قبلی را از كار انداخت و نباید آيات را جوری معنا كرد كه بعضی از آنها ناديده گرفته شود؛ لذا هنگام ترجمه «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ» نباید «أيّاماً معدودات» را فراموش کرد.

2. در عبارت «أیّاماً معدودات» لفظ «أيّام» جمع مكسّر است و حدّاقلّ بر «سه» دلالت دارد و برای بيش از آن، دليل لازم دارد و از آنجا که روزه، خلاف اصل است و اصل بر «أحلّ لكم الطيّبات» و «لِمَ تحرّم ما أحلّ الله لك» است إلّا ما خرج بالدليل؛ و با دلیل آیه، سه روز خارج شده‌است و بیش از آن دلیل ندارد و عند الشكّ في التكليف نیز، جای برائت از اكثر است.

3. اينكه مراد از «أيّاماً معدودات» سه روز است، يكبار ديگر هم در قرآن در آیه 203 سوره بقره آمده و به قرینه «فمن تعجّل في يومين» و اینکه ذهن اعراب بی‌سواد آن زمان، از «أيّاماً معدودات» در باب حجّ، عدد سه را می‌فهميده و بقيّه خطابات قرآن نیز با همان اعراب بوده، نتیجه می‌گیریم در بقيّه جاها نیز، همان معنای سه روز را می‌فهميده‌اند و قرآن با در نظر گرفتن سابقه ذهنی اعراب از «أيّاماً معدودات»، دوباره آن را به‌کار برده‌است.

4. خدا با كسی شوخی و رودربايستی ندارد و در آیه‌ای دیگر فرموده: «إنّ الله لا يستحيي أن يضرب مثلاً ما بعوضة فما فوقها»؛ اگر مراد خداوند، سی روز روزه باشد، بايد از كلمه «چند هفته» استفاده می‌كرد، نه «چند روز»؛ زیرا «چند روز» برای كمتر از هفته است و اگر خدا گفته‌باشد «چند روز» و از آن «چند هفته» را اراده كرده‌باشد، خلاف فصاحت و بلاغت است و اعجاز قرآن در همين فصاحت و بلاغت آن است.

5. آيه سوم می‌گويد: «يريد الله بكم اليسر» و در آیه‌ای دیگر آمده: «ثمّ السبيل يسّره»؛ نبايد غافل شد که تكاليف، آسان است. آیا 30 روز روزه، يسر و آسانى است؟!عمراً!!

6. آيه سوم می‌گويد: «و لتكملوا العدّة»؛ يعنی بايد عدد روزه تكميل شود و پى در پى باشد؛ كما اينكه در باب طلاق می‌گويد: «و أحصوا العدّة» و عدّه بايد پى در پى باشد. اگر مراد از «العدّة» در بحث ما، 30 روز روزه باشد، زنان تا قبل از يائسگی هيچ‌وقت نمی‌توانند این عدد را تكميل كنند؛ زیرا حيض، مانع از پى در پى بودن روزه‌ها می‌شود و شايسته نيست خداى حكيم، حكمی كند كه مكلّف نتواند اجرا كند.

7. نگارنده به همراه جمعی از دوستان، روايتی كه به‌وضوح دلالت داشته‌باشد بر اينكه 30 روز روزه واجب است، پيدا نكرديم؛ بر فرض هم كه روايت صحيحی باشد، چون بر خلاف ظاهر قرآن است، نمی‌توان به آن عمل كرد؛ زیرا امر شده‌ایم به «خُذ ما وافق الكتاب».

8. اعتكاف نيز بر عدد «سه روز روزه» استوار است و در سوره «هل أتى على الإنسان» حضرت امير(ع) و خانواده‌شان سه روز روزه داشتند و مسكين و يتيم و اسير را اطعام كردند. از اينها فهميده می‌شود كه «عدد سه» و «روزه» ارتباط تنگاتنگی با هم دارند.

به این ترتیب، نتیجه می‌گیریم که صيام يعنی روزه گرفتن واجب است و اين روزه گرفتن به تعداد معدود(كم = سه روز) در زمان معلوم(ماه رمضان) واجب شده‌است و اگر مراد، كلّ ماه باشد، می‌شود «صیام به تعداد معلوم در زمان معلوم»؛ در حالی که قرآن این را نمی‌گويد و نباید كلمه «معدود» را «معلوم» معنا كنيم. همچنین در آیه نخست آمده‌بود: «كما كتب على الّذين من قبلكم» و این معنا(سه روز روزه) به «روزه يهود» نيز نزديك‌تر است.

پایان شبهه ***



پاسخ شبهه:

به ترتیب، به برخی خطاها و مغالطات اشاره می‌کنم و به مناسبت، نکاتی را می‌آورم:

یکم) اینکه گفته‌شده فقها یا مفسّران کمتر به این آیات پرداخته‌اند، نشانه ناآگاهی نویسنده است؛ البتّه شاید هم جرمشان این بوده که نتیجه دلخواه وی را نگرفته‌اند و چنان برداشتی از این آیات نداشته‌اند. رجوع به کتب تفسیری و فقهی فریقین درباره تفسیر این آیات و موضوع «الصوم» کار دشواری نیست و اینجا تنها برای نمونه، مواردی از کتاب‌های اهل‌تسنّن و شیعه امامیّه آورده می‌شود:

1. «أقسام الصيام

اتفق المالكية، والشافعية، والحنابلة على أن الصيام ينقسم إلى أربعة أقسام: أحدها صيام مفروض، وهو صيام شهر رمضان أداءً وقضاءً، و ... 

صيام شهر رمضان - دليله

هو فرض عين على كل مكلف قادر على الصوم، وقد فرض في عشر من شهر شعبان بعد الهجرة بسنة ونصف، ودليل الكتاب والسنة والإجماع، أما الكتاب فقد قال تعالى: {يا أيها الذين آمنوا كتِبَ عليكم الصيام} إلى قوله: {شهر رمضان الذي أنزل فيه القرآن} فشهر رمضان خير لمبتدأ محذوب تقديره هو شهر رمضان، أي المكتوب عليكم صيامه، هو شهر رمضان ... الخ، وقوله تعالى: {فمن شهد منكم الشهر فليصمه} ، وأما السنة فمنها قوله صلى الله عليه وسلم: "بنى الإسلام على خمس: شهادة أن لا إله إلا الله، وأن محمداً رسول الله، وإقام الصلاة، وإيتاء الزكاة، والحج، وصوم رمضان" رواه البخاري، ومسلم عن ابن عمر، وأما الإجماع فقد اتفقت الأمة على فرضيته، ولم يخالف أحد من المسلمين، فهي معلومة من الدين بالضرورة، ومنكرها كافر، كمنكر فرضية الصلاة، والزكاة، والحج.» الفقه على المذاهب الأربعة(طبع دار الكتب العلمية) لعبد الرحمن الجزيريّ، ج 1، ص 492 و 494

2. «كتاب الصوم و هو الإمساك عمّا يأتي من المفطرات بقصد القربة ... و الواجب منه ثمانية: صوم شهر رمضان و ... و وجوبه في شهر رمضان من ضروريّات الدين» العروة الوثقى(المحشى) للسیّد الیزديّ(ره)، ج 3، ص 521

3. «الخامسة: صوم شهر رمضان واجب بالكتاب والسنة والإجماع، قال الله عز وجل: (يا أيها الذين آمنوا كتب عليكم الصيام كما كتب على الذين من قبلكم لعلكم تتقون أياما معدودات - إلى قوله - فمن شهد منكم الشهر فليصمه).

واختلف في الأيام المعدودات، فقيل إنها غير شهر رمضان وكانت ثلاثة أيام من كل شهر. وقيل: هي مع صوم عاشوراء. ثم اختلفوا أيضا، فقيل: كان تطوعا، وقيل: بل كان واجب، واتفقوا على أنه نسخ بصوم رمضان، وذهب الأكثر إلى أن المراد بها صوم شهر رمضان، أجمل الله تعالى أولا ذكر الصيام، ثم بينه بعض البيان بقوله: (أياما معدودات) ثم كمل البيان بقوله: (شهر رمضان) فالآية منسوخة.

وقيل أول ما فرض صوم شهر رمضان لم يكن واجبا عينيا، بل كان مخيرا بينه وبين الفدية وكان الصوم أفضل، وذلك قوله تعالى: (وعلى الذين يطيقونه فدية طعام مسكين فمن تطوع خيرا فهو خير له وأن تصوموا خير لكم) ثم نسخ بقوله: (فمن فشهد منكم الشهر فليصمه).

وقيل، إن معناه: وعلى الذين كانوا يطيقونه ثم صاروا بحيث لا يطيقونه وعلى هذا فلا نسخ.

وأما السنة فمتواترة.

وأما الإجماع فمن المسلمين كافة.» مدارک الأحکام للسیّدمحمّد العامليّ(ره)، ج 6، ص 14 - 15

4. «أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ أي معينات بالعد أو قليلات لأن القليل يسهل عده فيعد و الكثير يؤخذ جزافا قال مقاتل: كل مَعْدُوداتٍ في القرآن أو- معدودة- دون الأربعين و لا يقال ذلك لما زاد، و المراد بهذه الأيام إما رمضان و اختار ذلك ابن عباس و الحسن و أبو مسلم رضي اللّه تعالى عنه و أكثر المحققين- و هو أحد قولي الشافعي- فيكون اللّه سبحانه و تعالى قد أخبر أولا أنه كتب علينا الصيام ثم بينه بقوله عز و جل: أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ فزال بعض الإبهام ثم بينه بقوله عز من قائل: شَهْرُ رَمَضانَ توطينا للنفس عليه، و اعترض بأنه لو كان المراد ذلك لكان ذكر المريض و المسافر تكرارا، و أجيب بأنه كان في الابتداء صوم رمضان واجبا على التخيير بينه و بين الفدية فحين نسخ التخيير و صار واجبا على التعيين كان مظنة أن يتوهم أن هذا الحكم يعم الكل حتى يكون المريض و المسافر فيه كالمقيم و الصحيح فأعيد حكمهما تنبيها على أن رخصتهما باقية بحالها لم تتغير كما تغير حكم المقيم و الصحيح و أما ما وجب صومه قبل وجوبه و هو ثلاثة أيام من كل شهر- و هي أيام البيض- على ما روي عن عطاء و نسب إلى ابن عباس رضي اللّه تعالى عنه، أو ثلاثة من كل شهر و يوم عاشوراء على ما روي عن قتادة، و اتفق أهل هذا القول على أن هذا الواجب قد نسخ بصوم رمضان، و استشكل بأن فرضيته إنما ثبتت بما في هذه الآية فإن كان قد عمل بذلك الحكم مدة مديدة- كما قيل به- فكيف يكون الناسخ متصلا و إن لم يكن عمل به لا يصح النسخ إذ لا نسخ قبل العمل، و أجيب أما على اختيار الأول فبأن الاتصال في التلاوة لا يدل على الاتصال في النزول، و أما على اختيار الثاني فبأن الأصح جواز النسخ قبل العمل فتدبر.» روح المعاني في تفسير القرآن العظيم(طبع دار الکتب العلمیة) للسیّدمحمود الآلوسيّ، ج 1، ص 454

5. «و ذهب أكثر المحققين إلى أن المراد بهذه الأيام المعدودات شهر رمضان، و هو مذهب ابن عباس، و الحسن، و أبي مسلم، و حاصله: أنّ اللّه سبحانه بيّن أولا أنه فرض علينا صوما كالذي فرضه على الذين من قبلنا، فاحتمل هذا أن يكون يوما، أو يومين، أو غير ذلك، فبيّنه بعض البيان بقوله: أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ و كان ذلك أيضا محتملا لأن يكون فوق ثلاثة أيام إلى أكثر من شهر، فبينه اللّه تعالى بقوله: شَهْرُ رَمَضانَ إلخ. و إذا كان ذلك يمكننا في فهم الآية فلا وجه لحملها على غيره، و إثبات النسخ فيه، و هو فوق ذلك خارج عن مدلول اللفظ.» تفسير آيات الأحكام(طبع المکتبة العصریّة) لمحمّدعلی السایس، ص 70 - 71

6. علّامه طباطبائی(ره) در المیزان في تفسیر القرآن، ج 2، ص 4 - 12(در ترجمه فارسی المیزان، ج 2، ص 4 - 12)، دربارهٔ سیاق آیات و اینکه با هم نازل شده‌اند و سیر اجمال به تبیین در سه آیه برای توطئه و تمهید مخاطب است، سخن گفته‌اند و قول به «نسخ» را ردّ کرده‌اند که برای رعایت اختصار، نقل نمی‌کنم.


دوم) در مطالب بالا از کتب فریقین، روشن شد که روزه واجب در کلّ ماه مبارک رمضان، اجماعی همه فقها و از متسالماتی است که فقهاء به‌صورت پیش‌فرض و بدون هیچ بحث اجتهادی آن را قبول دارند؛ و بلکه بالاتر، از ضروریّات دین اسلام است که هر مسلمانی سینه به سینه و بدون هیچ اختلافی آن را می‌داند و سیرهٔ قطعیّهٔ متشرّعهٔ متّصله به زمان معصوم وجود دارد بر روزهٔ کلّ ماه رمضان؛ سیره‌ای که نیاز به امضاء و عدم‌الردع هم ندارد و نباید فراموش کرد که سیره، قرینه لبّی در فهم آیات و روایات است و استدلال به سیره هنگام فهم کتاب و سنّت، کاملاً منطقی است و تفکیک آنها از هم، ناموجّه.

البتّه بنده فحص کامل نکرده‌ام؛ ولی فعلاً خبر ندارم که خلاف این حکم اجماعی، از احدی فتویً و عملاً نقل شده‌باشد، مگر نویسنده همین شبهه! و خوب است ایشان تحقیق کنند و از میان فقها و مفسّران، موافقانی برای رأی خویش بیابند و ذکر کنند.


سوم) آنچه در بند 1 شبهه درباره در نظر گرفتنِ هر سه آیه هنگام ترجمه آمده، کاری است که مفسّران در کتاب‌هایشان انجام داده‌اند و نتیجه‌اش در بند «یکم» ذکر شد؛ ولی باز هم اشاره می‌شود که در این آیات، چند قرینه بر یک ماهه بودنِ روزه هست:

1. ترتیب آیات سه‌گانه برای تمهید و زمینه‌چینی و آماده‌سازی ذهن مخاطب که ابتدا اصل وجوب روزه را گفت و سپس مدّتش را مبهم فرمود و سپس توضیح داد که یک ماه است.

2. در «فلیصمه»، مرجع ضمیر «ه»، «الشهر» است؛ یعنی همه ماه رمضان.

3. الفاظ «فعدّة من أیّام أخر» در دو آیه 184 و 185 بقره، دلالت بر سه روز ندارد و مانند «أیّاماً معدودات» در جای دیگری از قرآن هم به‌کار نرفته که ادّعای قرینیّت برای آن بشود.

4. آیه  187 سوره بقره نیز مؤیّد یک ماهه بودن روزه واجب است؛ زیرا در آغاز تشریع حکم روزه، در تمام شبانه‌روز آمیزش با همسر حرام بود و این مسئله موجب فشار بر جوانان شده بود؛ به‌گونه‌ای که برخی تاب نیاوردند و این عمل حرام را انجام دادند؛ سپس خداوند در آیه 187 فرمود: «أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى‏ نِسائِكُمْ‏» و هم‌بستری در شب‌های ماه رمضان را حلال کرد. روشن است که اگر روزه واجب فقط سه روز بود، پرهیز از مقاربت برای سه شبانه‌روز دشوار نبود و نیازی نبود که بعداً حلال شود؛ بلکه روزه در تمام ماه رمضان واجب بوده و ترک آمیزش برای یک ماه، برای برخی از افراد سخت و دشوار بوده‌است. این مسئله زمانی روشن‌تر می‌شود که در ادامه همین آیه خداوند می‌فرماید که بر معتکف، در طول زمان اعتکاف اعمّ از روز و شب، آمیزش با زن حرام است:«وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِد»؛ زیرا حدّاقلّ مدّت اعتکاف، سه شبانه‌روز است و ترک مقاربت برای این مدّت کم، سختی و دشواری ندارد.


چهارم) امّا اینکه در بند 2 شبهه به اصل «أحلّ لكم الطيّبات» استناد شده و گفته‌شده خروج از آن دلیل لازم دارد، گفتنی است که این اصل لفظی، بیانگر قانونی کلّی در باب اطعمه و اشربه است که هر چه عرفاً و عقلاً طیّب و پاک است، در شریعت حلال است؛ ولی به این معنا نیست که بعداً قابل تخصیص نباشد. شارع مقدّس برای این عموم، حدود و قیودی در آیات و روایات مطرح کرده و برای نمونه، برای گوسفند که عرفاً طیّب است، مصلحت‌هایی را لحاظ کرده و شرایطی برای ذبحش اعلام کرده که اگر رعایت نشود، گوسفند از موضوع طیّبِ عرفی خارج نمی‌شود؛ ولی شرعاً به منزله میته و مردار است و خوردنش حرام خواهدبود. پس این حدود و شرایط، به منزله تخصیص عمومات است.

شارع مقدّس در روزه نیز، مفطراتی مانند خوردن و آشامیدن در روز را مطرح کرده که باید از آنها اجتناب شود. برای هر کدام از آنها دلیلی از آیات و روایات و اجماع هست که با وجود آنها، جایی برای شکّ و اجرای اصل برائت نمی‌ماند؛ و اینکه گفته شده: «با دلیل آیه، سه روز خارج شده‌است و بیش از آن دلیل ندارد.» در بخش‌های پیشین پاسخ داده‌شد که آیه و روایاتی که خواهدآمد و نیز اجماع مسلمین، دلیل‌هایی کافی و وافی‌اند که تعداد روزه‌های واجب، تمام روزهای ماه رمضان است؛ نه سه روز!

البتّه جدا از بحث لغوی «أیّاماً معدودات» که پاسخ خواهیم‌داد، با توجّه به مضمون کلّی شبهه(به‌ویژه بندهای 2 و 4 و 7) به‌نظر می‌رسد که نگارنده شبهه به نظریّهٔ فاسد و مفسِدِ «حسبُنا کتابُ الله» متمایل است و انتظار دارد همه چیز صریحاً در قرآن گفته‌شود و مقامِ مفسِّر و مبیّنِ قرآن را برای معصومان(ع) قبول ندارد.


پنجم) آنچه یکی از ارکان استدلال در بندهای 2 و 3 و 4 شبهه است، عبارت «أیّاماً معدودات» در بحث حجّ و آیه 203 سوره بقره و معنای سه روز آن است؛ پیش از پرداختن به معنای لغوی، گفتنی است که آیهٔ 203 سوره بقره مربوط به حجّ و ذکر الله است و هیچ ربطی به روزه ندارد؛ زیرا حکم روزه در حدود یک سال و نیم پس از هجرت پیامبر(ص) تشریع شد؛ در حالی که به گفته مفسّران، آیات 196 سوره بقره به بعد و حکم وجوب حجّ، در سال ششم یا نهم یا دهم هجرت نازل و تشریع شد و در هر صورت، «أیّاماً معدودات» در بحث حجّ، متأخّر از «أیّاماً معدودات» در بحث روزه نازل شده؛ پس ادّعای قرینیّت و اینکه عرب در بحث روزه، همان معنای سه روز در حجّ را می‌فهمیده، کاملاً باطل است؛ امّا اگر این ترتیب نزول، به هر دلیلی پذیرفته نشود، می‌گوییم:

لفظ «أيّام» جمع مكسّرِ «یوم» است و طبق قواعد زبان عربی، بر سه و بیشتر دلالت دارد(هو ما یدلّ علی ثلاثة فأکثر)؛ نویسنده شبهه در بند 2 اعتراف می‌کند که «حدّاقلّ بر سه دلالت دارد»؛ ولی از آن پس، به گونه‌ای پیش می‌رود که گویا معنای اصلی و وضعی آن در همه جای قرآن، «سه است و نه بیشتر!» در حالی که هم سه روز، «أیّاماً معدودات» است و هم سی روز.

گذشته از ادّعای کلّی مقاتل که در عبارت منقول از تفسیر آلوسی آمد: «قال مقاتل: كل مَعْدُوداتٍ في القرآن أو معدودة دون الأربعين»(هر جا معدودات و معدودة در قرآن به‌کار رفته، در تعداد کمتر از چهل به‌کار رفته)، در آیه روزه طبق آنچه مفسّران گفته‌اند، مراد، آماده‌سازی ذهن مخاطب است که حکم روزه برایش سنگین ننماید و در مقام تحدید و بیان تعداد روزها نیست: «قوله تعالى أيّاما معدودات جائز أن يريد به أياما قليلة كقوله "دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ" يعنى قليلة و لم يرد به تحديد العدد و توقيت مقداره و إنما المراد به أنه لم يفرض عليهم من الصوم ما يشتد و يصعب» أحكام القرآن(طبع دار احياء التراث العربي) للجصاص، ج 1، ص 47

و پس از زمینه‌چینی، در آیه بعدی روشن کرد که مراد از «أیّاماً معدودات» تمام ماه رمضان است و بر یک‌دوازدهمِ سال هم، «ایّاماً معدودات» صدق می‌کند.

همچنین بر خلاف آنچه در شبهه گفته شده که سابقه ذهنی عرب از «أیّاماً معدودات» در بحث حجّ، سه روز است، باید گفت درست است که بیشتر مفسّران به کمک روایات، مراد از آن را سه روزِ أیّام تشریق(11 و 12 و 13 ذی‌الحجّة) دانسته‌اند؛ ولی برخی هم آن را 10 روز نخستِ ذی‌الحجّة دانسته‌اند:

«"وَ اذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُوداتٍ" هذا أمر من الله للمكلفين أن يذكروه في أيام معدودات و هي أيام التشريق ثلاثة أيام بعد النحر و الأيام المعلومات عشر ذي الحجة عن ابن عباس و الحسن و أكثر أهل العلم و هو المروي عن أئمتنا؛ و ذكر الفراء أن المعلومات أيام التشريق و المعدودات العشر» مجمع البيان في تفسير القرآن(طبع ناصرخسرو) للطبرسيّ(ره)، ج 2، ص 531 - 532

«و- قال إبراهيم: الأيام المعدودات أيام العشر، و- الأيام المعلومات أيام النحر، و- كذا حكى مكي و- المهدوي أن الأيام المعدودات هي أيام العشر. و- لا يصح لما ذكرناه من الإجماع» الجامع لأحكام القرآن(طبع ناصرخسرو) للقرطبيّ، ج 3، ص 1

آنچه هم درباره فصاحت و بلاغت قرآن و ذکر «چند هفته» گفته شده، بهانه‌جویی است؛ زیرا از نظر لغوی، اگر الفاظ «أیّاماً معدودات» در دو جا و دو موضوع جدا به‌کار رود، به این معنا نیست که در هر دو جا به یک معناست؛ اگر یک متکلّم عرب بخواهد یک جمع مکسّر(مثلاً همین الفاظ ایّاماً معدودات) را در دو جمله و در دو معنا به‌کار ببرد؛ برای نمونه بگوید:

الف) صوموا أیّاماً معدودات (و مرادش 6 روز باشد)

ب) اذکروا الله أیّاماً معدودات (و مرادش 3 روز باشد)

آیا به این معناست که در هر دو جا معنای آن الفاظ، 3 روز است یا در هر دو جا معنایش 6 روز است؟! چنین سخنانی، تجاهل به قواعد زبان عربی است؛ زیرا استعمال در جملهٔ الف در معنای 6 روز و در جملهٔ ب در معنای 3 روز، اشکالی ندارد و نیازمند نصب قرینه‌ای است که مرادش را روشن کند. چنین قرینه‌هایی در موارد زیادی از قرآن، صریحاً بیان نشده‌اند تا نیاز به «قول و فعل و تقریرِ ثقل اصغر» دانسته و فسادِ نظریّه «حسبُنا کتابُ الله» روشن شود؛ چنان‌که به مفسّر و مبیّن بودنِ پیامبر(ص)، در دو آیه از سوره نحل اشاره شده‌است: «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ(44)» و «وَ ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ إِلاَّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فيهِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ(64)»

همچنین اگر «أیّاماً معدودات» به‌معنای «سه روز» است، چرا خداوندی که به قول ایشان «با کسی شوخی و رودربایستی ندارد»، صریحاً نفرمود: «ثلاثة أیّام»؟! یا از آن طرف، چرا در بحث کفّارهٔ یمین در آیهٔ 89 سورهٔ مائده به‌جای اینکه بگوید: «فمَن لم یجِد فصیامُ ثلاثة أیّام» نفرمود: «فصیامُ أیّامٍ معدودات»؟!

پس همان‌طور که نامی از ایّام تشریق در قرآن نیامده و مراد از تعداد و روزهای «أیّاماً معدودات» در بحث حجّ را روایات و سیره عملی مسلمین روشن می‌کند، اگر هم آیه 185 سوره بقره تعداد «أیّاماً معدودات» در بحث روزه را بیان نکند(که می‌کند!)، روایات و سیره عملی مسلمین مراد از آن را روشن می‌کند که تمام ماه مبارک رمضان است.

بنابراین، نه «أیّاماً معدودات» در آیه 184 به معنای سی روز است و نه «أیّاماً معدودات» در آیه 203 به معنای سه روز است؛ بلکه هیچ‌کدام دلالت بر عدد خاصّی ندارند و هر دو مجمل‌اند و پیش از تبیین با قرائنِ همان موردِ استعمال، مجمل نمی‌تواند مجمل را تفسیر و تبیین کند. در مورد اوّل(بحث روزه) گذشته از قرینۀ لبّی سیرۀ پیامبر و قرینۀ لفظی روایات، قرینۀ لفظی «فمن شهد منکم الشهر فلیصمه» در سومین آیه(آیه 185) بیان شده و روشن می‌کند که مراد از «أیّاماً معدودات»، تمام ماه رمضان است و در مورد دوم(بحث حجّ) در کنار قرینۀ لفظی «فمن تعجّل في یومین»(که با ده روزه بودنِ «أیّاماً معدودات» طبق نظر برخی مفسّران هم سازگار است)، به کمک قرائن خارجیّه مانند روایات و سیره، می‌فهمیم مرادش سه روز ایّام تشریق است.

پس اینکه آیه 203 به‌تنهایی بتواند آیه 184 را تفسیر کند، ادّعایی باطل است؛ زیرا خود آیه 203 هم اجمال دارد و با قرائن خارج از آیه می‌فهمیم مراد 3 روز است و اگر کسی پافشاری کند و بخواهد سیره و روایات را نادیده بگیرد، می‌گوییم: لِمَ لا یُعکس؟ چرا به کمک قرینۀ موجود در سومین آیه از آیات روزه(فمن شهد منکم الشهر فلیصمه) که «أیّاماً معدودات» بر ماه رمضان حمل شده، «أیّاماً معدودات» در آیۀ 203 را بر یک ماه حمل نمی‌کنید و نمی‌گویید ایّام تشریق، سی روز است؟! بائُکَ تَجُرّ و بائي لا تَجُرّ؟! و اگر بگوید: از سیره مسلمین مشخّص است و همه می‌دانند که ایّام تشریق، سه روز است! همین پاسخ را به وی می‌دهیم که یک ماهه بودنِ روزه‌های واجب نیز، از سیره مسلمین، روشن است.

و اگر كسی بپرسد: «شخصی نذر كرده كه "أيّاماً معدودات" روزه بگيرد؛ هنگام ادای نذرش، چند روز باید روزه بگیرد؟ سه روز يا سی روز؟! دليل آن چيست؟» می‌گوییم: نذر معطوف به حدّاقلّی می‌شود که با آن وفای به نذر عرفاً صدق کند؛ حدّاقلّ جمع مکسّری مانند «أیّاماً معدودات» بی‌شکّ سه روز است؛ اگر قرینه‌ای پیدا شود که مرادش هنگام نذر، عدد خاصّی بیش از سه روز بوده، بر همان عدد بیشتر حمل می‌شود؛ وگرنه، با حدّاقلّ سه روز روزه‌گرفتن، وفای به نذر صدق می‌کند و روزه‌گرفتنِ بیشتر واجب نیست؛ اگر چه اگر بیشتر هم روزه بگیرد و حتّی به‌جای سی روز، چهل روز هم روزه بگیرد، اشکالی ندارد! پس قیاس نذر با روزۀ واجب ماه رمضان، قیاس مع الفارق است.


ششم) آنچه در بند 5 و 6 شبهه آمده، «یُسر» نسبت به مریض و مسافر است؛ نه نسبت به افراد غیر معذور؛ زیرا روشن است که احکام و تکالیفی که در بدو نظر، شاقّ و دشوار می‌نمایند(مانند جهاد و روزه و خمس و زکات و قصاص و حدود) در اسلام هست و با تمسّک به «یُسر» و ادّعای آسانی تکالیف، نمی‌توان چنین احکامی را تعطیل کرد و پیش آمدنِ «عُسر و حرج» در برخی موارد و برای برخی افراد، بحث دیگری است که در هر یک از آن تکالیف، به آن پرداخته و حکم آن بیان شده‌است.

پس در آیه سوم «يريد الله بكم اليسر» می‌فرماید خداوند قصد سخت‌گیری ندارد و افراد معذور به تعدادی که نتوانسته‌اند روزه ماه رمضان را بگیرند، می‌توانند در ماه دیگری به همان تعداد روزه قضاء بگیرند تا تعداد کلّ یک ماه روزه تکمیل شود. بحث «پی در پی بودن» در قضاء روزه‌ها و اشکال به قضاء روزه زنان حائض، از همان مغالطه لغوی سرچشمه می‌گیرد که گمان می‌کند لفظ «العدّة» در همه جای قرآن و در دو بحثِ طلاق و روزه، باید به یک معنا و کیفیّت باشد و این هم، فسادش روشن است و از روایات هم بر می‌آید که قضاء روزه‌های ماه رمضان، لازم نیست پی در پی باشد.


هفتم) آنچه در بند 7 شبهه آمده که «روایتی ... پیدا نکردیم»، نشانگرِ بی‌توجّهی به روایات و احساس بی‌نیازی از آن و تمایل به نظریّه فاسد «حسبنا کتاب الله» یا «نظریّه عدم امکان تخصیص و تقیید کتاب با خبر واحد» است. همچنین فارغ از اینکه «خُذ ما وافق الکتاب» مربوط به روایات متعارض است، نه روایاتِ مخصّص و مقـیّدِ آیات قرآن کریم، باید گفت: شاید ایشان جست‌وجوی کافی نکرده یا بر طبق مبانی رجالی و حدیثی خویش، روایت صحیحی نیافته‌باشد؛ ولی بر طبق مبانی رجالی بیشترِ فقهای متأخّر، در بحث روزه روایات صحیح یا موثوق‌الصدوری پیدا می‌شود که هرگز مخالف نصّ کتاب نیست تا کنار گذاشته‌شود؛ روایاتی که می‌تواند ظاهر کتاب را تفسیر کند یا تخصیص و تقیید بزند.

در اینجا برای نمونه، تعدادی از روایاتی را می‌آورم که مستقیم یا غیر مستقیم دلالت دارند بر اینکه در تمام روزهای ماه رمضان، روزه واجب است(همه این روایات، طبق مبانی رجالی بیشترِ فقهای متأخّر، صحیح‌السند هستند):

1. فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى الْمَأْمُونِ فِي كِتَابٍ: «وَ صِيَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَرِيضَةٌ يُصَامُ لِلرُّؤْيَةِ وَ يُفْطَرُ لِلرُّؤْيَةِ.» عيون أخبار الرضا عليه السلام(طبع جهان) للشیخ الصدوق(ره)، ج 2، ص 124

در این روایت، روزه‌گرفتن در ماه رمضان، فریضه و واجب دانسته شده و از اینکه آغاز روزه‌گرفتن با رؤیت هلال و پایانش هم با رؤیت هلال شمرده شده، به روشنی یک‌ماهه بودنش را نشان می‌دهد.

2. «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع ... وَ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع : صِيَامُ شَهْرِ الصَّبْرِ وَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مِنْ كُلِّ شَهْرٍ يَذْهَبْنَ بِبَلَابِلِ الصُّدُور.» الکافي(طبع الإسلامیّة) للشیخ الکلینيّ(ره)، ج 4، ص 92

«شهر الصبر» نام دیگری برای ماه رمضان است و روزه واجب آن را می‌گوید و سه روز روزه در هر ماه، به روزه‌های مستحبّی اشاره دارد.

3. «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ لِبَعْضِ أَصْحَابِ قَيْسٍ الْمَاصِرِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِيَّهُ فَأَحْسَنَ أَدَبَهُ فَلَمَّا أَكْمَلَ لَهُ الْأَدَبَ قَالَ: "إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِيمٍ" ثُمَّ فَوَّضَ إِلَيْهِ أَمْرَ الدِّينِ وَ الْأُمَّةِ لِيَسُوسَ عِبَادَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ "ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا" وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُؤَيَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ لَا يَزِلُّ وَ لَا يُخْطِئُ فِي شَيْ‏ءٍ مِمَّا يَسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ. ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الصَّلَاةَ رَكْعَتَيْنِ رَكْعَتَيْنِ عَشْرَ رَكَعَاتٍ فَأَضَافَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَى الرَّكْعَتَيْنِ رَكْعَتَيْنِ وَ إِلَى الْمَغْرِبِ رَكْعَةً فَصَارَتْ عَدِيلَ الْفَرِيضَةِ لَا يَجُوزُ تَرْكُهُنَّ إِلَّا فِي سَفَرٍ وَ أَفْرَدَ الرَّكْعَةَ فِي الْمَغْرِبِ فَتَرَكَهَا قَائِمَةً فِي السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ فَأَجَازَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِكَ كُلَّهُ فَصَارَتِ الْفَرِيضَةُ سَبْعَ عَشْرَةَ رَكْعَةً؛ ثُمَّ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ ص النَّوَافِلَ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِينَ رَكْعَةً مِثْلَيِ الْفَرِيضَةِ فَأَجَازَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِكَ وَ الْفَرِيضَةُ وَ النَّافِلَةُ إِحْدَى وَ خَمْسُونَ رَكْعَةً مِنْهَا رَكْعَتَانِ بَعْدَ الْعَتَمَةِ جَالِساً تُعَدُّ بِرَكْعَةٍ مَكَانَ الْوَتْرِ؛ وَ فَرَضَ اللَّهُ فِي السَّنَةِ صَوْمَ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ ص صَوْمَ شَعْبَانَ وَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فِي كُلِّ شَهْرٍ مِثْلَيِ الْفَرِيضَةِ فَأَجَازَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِكَ ...» الکافي(طبع الإسلامیّة) للشیخ الکلینيّ(ره)، ج 1، ص 266

در این روایت می‌فرماید که خداوند در سال، روزه ماه رمضان را واجب کرد و رسول خدا(ص) روزه مستحبّی ماه شعبان و سه روز روزه مستحبّی در هر ماه را سنّت نهاد که دو برابرِ روزه‌های واجب شد؛ پس خداوند این سنّت‌گذاری را برای پیامبر اجازه‌کرد. پیداست که غیر از ماه رمضان و شعبان، 10 ماه در سال می‌ماند که سه روز روزه مستحبّی در آنها می‌شود 30 روز و با 30 روز روزه مستحبّی ماه شعبان جمعاً می‌شود 60 روز و روایت گفته دو برابرِ روزه‌های واجب شد؛ پس روشن می‌شود که تعداد روزه‌های واجب، 30 روز است.(البتّه بحث 30 روز، استعمال عرفی «یک ماه» است که ممکن است بر اثر رؤیت هلال، 29 روزه یا 30 روزه باشد.)

4. «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ أَفْطَرَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مُتَعَمِّداً يَوْماً وَاحِداً مِنْ غَيْرِ عُذْرٍ؛ قَالَ: يُعْتِقُ نَسَمَةً أَوْ يَصُومُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ أَوْ يُطْعِمُ سِتِّينَ مِسْكِيناً فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ تَصَدَّقَ بِمَا يُطِيق.» الكافي(طبع الإسلاميّة) للشیخ الکلينيّ(ره)، ج 4، ص 101 – 102

در این روایت، حکم کفّاره کسی که یک روز از ماه رمضان را عمداً و بدون عذر روزه نگیرد، بیان شده‌است.

5. «سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الْمَشْرِقِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَفْطَرَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَيَّاماً مُتَعَمِّداً مَا عَلَيْهِ مِنَ الْكَفَّارَةِ؟ قَالَ: فَكَتَبَ مَنْ أَفْطَرَ يَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَعَلَيْهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ يَصُومُ يَوْماً بَدَلَ يَوْمٍ.» الاستبصار(طبع الإسلامیّة) للشیخ الطوسيّ(ره)، ج 2، ص 96

در این روایت، حکم کفّاره کسی که چند روز از ماه رمضان را عمداً و بدون عذر روزه نگیرد، بیان شده‌است.

6. «أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْمٍ أَسْلَمُوا فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَدْ مَضَى مِنْهُ أَيَّامٌ هَلْ عَلَيْهِمْ أَنْ يَصُومُوا مَا مَضَى مِنْهُ أَوْ يَوْمَهُمُ الَّذِي أَسْلَمُوا فِيهِ فَقَالَ: لَيْسَ عَلَيْهِمْ قَضَاءٌ وَ لَا يَوْمُهُمُ الَّذِي أَسْلَمُوا فِيهِ إِلَّا أَنْ يَكُونُوا أَسْلَمُوا قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْر.» الكافي(طبع الإسلاميّة) للشیخ الکلينيّ(ره)، ج 4، ص 125

در این روایت، گروهی هستند که در ماه رمضان و پس از گذشت چند روز از آن، اسلام آورده‌اند؛ پرسش از این است که آیا روزۀ روزهای گذشته از ماه رمضان را باید قضاء کنند یا خیر؟ این نشانگرِ واجب‌ّبودن روزۀ تمام روزهاست؛ نه فقط سه روز!

7. «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ أَسْلَمَ فِي النِّصْفِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ مَا عَلَيْهِ مِنْ صِيَامِهِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ إِلَّا مَا أَسْلَمَ فِيهِ.» الكافي(طبع الإسلاميّة) للشیخ الکلينيّ(ره)، ج 4، ص 125

در این روایت، مردی است که در نیمه ماه رمضان و پس از گذشت نصف روزهای آن، اسلام آورده‌است؛ پرسش از این است که آیا روزۀ نیمۀ گذشته از ماه رمضان را باید قضاء کند یا خیر؟ این نشانگرِ واجب‌ّبودن روزۀ تمام روزهاست؛ نه فقط سه روز!


هشتم) امّا درباره آنچه در بند 8 شبهه آمده‌بود که اعتکاف و شأن نزول سوره انسان و اطعام مسکین و یتیم و اسیر را شاهدی بر سه روزه بودنِ تعداد روزه‌های واجب گرفته‌بود، گفتنی است:

1. بحث اعتکاف، احکام ویژه خود را دارد که با رجوع به رساله‌های عملیّه و کتب فقهی روشن می‌شود؛ همچنین حدّاقلّ آن سه روز است؛ ولی منحصر به سه روز نیست و می‌تواند بیشتر باشد و در هر صورت، قیاس آن با روزه واجب ماه رمضان درست نیست؛ امّا چون نویسنده شبهه علاقه زیادی به قرآن دارد، به عبارت «و لا تباشروهن و أنتم عاکفون في المساجد» در آیه 187 سوره بقره اشاره می‌شود که چون آمیزش با زنان در شب‌های ماه رمضان حلال شد، جای این توهّم بود که معتکف گمان کند او هم می‌تواند در شب، با زنان در آمیزد! برای دفع این توهّم فرمود: «و لا تباشروهنّ و أنتم عاکفون فی المساجد» یعنی در حالی که در مساجد اعتکاف کرده‌اید، شب‌ها با زنان در نیامیزید و اینکه گفتیم می‌توانید در آمیزید، مربوط به ایّام روزه غیر اعتکاف بود.

2. آنچه دربارهٔ شأن نزول آیهٔ 8 سورۀ انسان «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا» مشهور شده که پس از نذر اهل‌بيت(ع) و شفاء يافتن حسنين(ع)، آنان سه روز روزه گرفتند و در سه شب متوالی تمام غذای خود را به مسكين و يتيم و اسير بخشيدند و خود بدون غذا خوابيدند و تنها با آب افطار كردند و در پاداش آن مائده آسمانی فرود آمد، سند متّصلی ندارد و دلالت روایاتش نيز ضعيف است؛ بلکه نقلی که سندی موثّق و صحیح دارد، حاکی از این است که پس از نذر اهل‌بيت(ع) و روزه‌گرفتن، حضرت زهراء(س) حلوایی درست كرد و به هنگام غذا، در سه نوبت پی در پی و در همان یک شب، آن حلوا را به مسكين و يتيم و اسير انفاق كردند؛ پس اینجا هم، گذشته از آنکه جای قیاس با روزه واجب ماه رمضان ندارد، اصلاً بحثی از سه روز نیست!

در این‌باره مقاله «بررسی روايات وارده در فضيلت اهل‌بيت(ع) در سورۀ انسان» نگاشتۀ «دكتر صمد عبدالهی عابد» را از اینجا دانلود کنید و بخوانید.


نهم) آنچه در پایان شبهه نتیجه‌گیری شده، تکرار ماقبل است که پاسخ داده‌شد؛ روزهٔ یهود هم ربطی به ما ندارد و آیهٔ «کتب علیکم الصیام کما کتب علی الّذین من قبلکم» فقط در مقام بیان «اصل وجوب روزه» است؛ نه جزئیّاتی مانند روزها و مفطرات و ...؛ همچنین روایت زیر(فارغ از سندش) جالب است:

«و روي عن الحسن بن علي بن أبي طالب عليهما السلام أنه قال: جاء نفر من اليهود إلى رسول الله صلى الله عليه وآله فسأله أعلمهم عن مسائل فكان فيما سأله أنه قال له: لأيّ شيء فرض الله عز وجل الصوم على أمتك بالنهار ثلاثين يوماً، و فرض الله على الأمم أكثر من ذلك؟ فقال النبي صلى الله عليه وآله: إن آدم عليه السلام لما أكل من الشجرة بقي في بطنه ثلاثين يوما ففرض الله على ذريته ثلاثين يوما الجوع والعطش، والذي يأكلونه بالليل تفضل من الله عز وجل عليهم وكذلك كان على آدم عليه السلام، ففرض الله ذلك على أمتي، ثم تلا هذه الآية: "كتب عليكم الصيام كما كتب على الذين من قبلكم لعلكم تتقون أياما معدودات " ...» من لا یحضره الفقیه(طبع مؤسّسة النشر الإسلاميّ) للشیخ الصدوق(ره)، ج 2، ص 73 - 74

در اینجا اشاره شده که یهودی از پیامبر(ص) پرسید که چرا خداوند بر امّت تو 30 روز روزه را واجب کرده، در حالی که بر امّت‌های دیگر بیش از آن را واجب کرده‌است؟


التماس دعا


****************************************

پس‌نوشت: (افزوده‌شده در تاریخ 24 خرداد 1397)
به علاقه‌مندانی که فرصت کافی دارند، پیشنهاد می‌شود کامنت‌های زیر و پاسخ‌های داده‌شده را بخوانند(به منزلۀ پرسش و پاسخ تکمیلی مطلب است).

۱۸ نظر ۳۱ خرداد ۹۶ ، ۰۷:۵۸
محسن فصاحت ( آسمان 25 )

نهم ربیع‌الأوّل و آتش اختلاف!

می‌خواستم برای مشهورِ «عید الزهراء» در نهم ربیع، نقدی بنگارم و یادآور شوم که روز 9 ربیع الأوّل، روز فوت خلیفهٔ دوم نیست! و کتاب‌های تاریخی، روز فوت «عمر بن خطّاب» را 26 ذی‌حجّهٔ سال 23 قمری ثبت کرده‌اند؛ و از برخی گزارش‌ها بر می‌آید که ترور وی ربطی به شیعیان نداشته و چه‌بسا نقشهٔ دوستان و یاران خودش بوده! و این اتّهام، به شیعه و ایران چسبانده شده تا آتش اختلاف را فروزان‌تر کند؛ و ...

امّا کمبود وقت، یاری نکرد و نقل و نقد گزارش‌های تاریخی را به آینده وا سپرد.


از سویی، نویسندهٔ ارجمند جناب آقای «رضا بابایی» مطلبی در این‌باره نگاشته‌اند که مناسب دیدم با اندکی تلخیص و ویرایش، آن را بازنشر دهم:


***

"جشن نهم ربیع‌الأوّل مراسمی است که در آن به بهانۀ شادکردن حضرت زهرا(س)، به رهبران دیگر مذاهب اسلامی، اهانت‌‌های شگفت‌آور می‌کنند و نام آن را هم «عید الزهراء» گذاشته‌اند. پیش از صفویّه نیز، بیش‌وکم چنین برنامه‌هایی در میان شیعیان بوده‌است؛ ولی همان‌طور که عبدالجلیل قزوینی -که از رؤسای شیعه در قرن ششم و حتّی متّهم به غلوّ بود- در کتاب «نقض» بیش از صدبار گفته‌است، این‌گونه برنامه‌ها و مراسم در میان شیعیان، اوّلاً بسیار محدود و ناقابل بوده و ثانیاً اکثر شیعیان از آن تبرّی می‌جستند. قزوینی عباراتی در نقد و نفی این‌گونه برنامه‌ها و رفتارها، در کتاب «نقض» به قلم می‌آورد که من جرئت نمی‌کنم شمّه‌ای از آن را در اینجا نقل‌کنم!


گفت‌وگوی علمی با طرفداران این‌گونه برنامه‌ها و مراسم، دو مشکل اساسی دارد:

نخست اینکه این گروه، کتاب‌هایی در دست دارند که بیش‌وکم افکار و رفتارشان را تأیید می‌کند؛ مانند کتابی موسوم به «اسرار آل‌محمّد(ص)» منسوب به سُلیم بن قیس هلالی و «الإقبال لصالح الأعمال» سیّد بن طاووس. دربارۀ این دو کتاب و نویسندگان آن، سخن بسیار است و من اکنون بدان سو نمی‌روم؛ همین‌قدر می‌گویم که روایات و کتاب‌هایی که رفتار این گروه را نفی و بلکه سبّ می‌کند، استوارتر و بسیار بیشتر از منابعی است که در دست ایشان است.

تاریخ نیز به نفع مخالفان این عید جعلی گواهی می‌دهد. شادی در قتل خلیفه، به هیچ‌وجه ریشۀ تاریخی ندارد و آنچه در قرون نخست اسلامی بوده‌است، مراسم «عُمرکشان» به مناسبت قتل عمر بن سعد به دست مختار ثقفی است و هیچ ربطی به عمر بن خطّاب ندارد؛ امّا خوی و سنّتِ «مُغ‌کشی» در ایران باستان، به مراسم «عمرکشون» دامن کشید و از عمر بن سعد به عمر بن خطّاب رسید.


مشکل دوم در گفت‌وگوی علمی، هزینه‌ها و عواقب آن است. برخی از طرفداران، روش‌هایی را در مواجهه با مخالفانشان به‌کار می‌گیرند که تکفیر و تفسیق، ملایم‌ترین آن است! برخوردهای بسیار تند و شدید این گروه، بسیاری از عالمان را خاموش کرده و به آغوش تقیّه فرستاده‌است. کسانی همچون علّامه سیّدمحمّدحسین کاشف‌الغطاء(ره) و آیت‌الله العظمی بروجردی(ره) نیز که کمتر از دیگران سکوت کردند، پس از آن بود که جایگاهی ویژه و مقتدر در جامعۀ دینی یافتند؛ شجاعت ایشان نیز، مزید بر علّت شد. اکنون در قم، عالمان بسیاری با این‌گونه برنامه‌ها و افكار به‌شدّت مخالف‌اند؛ امّا سر در گریبانِ تقیّه برده‌اند و عبای مصلحت بر سر کشیده‌اند.


گذشته از همۀ مباحث تاریخی و دینی، دو مسئلۀ دیگر وجود دارد که ترک این‌گونه مراسم را واجب می‌کند:

یکم: اخبار نهم ربیع، جهان اسلام را به‌شدّت آزرده می‌کند و به تندروها و خشونت‌طلبان اهل‌سنّت بهانه می‌دهد که دست به هر کاری بزنند؛ از جمله شیعه‌کشی. بنابراین، هر خونی که از شیعه در هر جای دنیا ریخته می‌شود، بر گردنِ گردانندگان این‌گونه برنامه‌ها در محیط‌های امن شیعی است. اگر کسی به جان و مال شیعه در پاکستان و عراق تعرّض می‌کند، بهانه‌اش رفتارهای دور از عقلانیّتِ ماست! آری؛ پیروان اهل‌سنّت دربارۀ اهل‌بیت(ع) مانند ما نمی‌اندیشند؛ ولی دوستدارِ ايشان‌اند و ذرّه‌ای دشمنی با آنان ندارند. 


دوم: گروهی که روز قتلِ كسی را جشن می‌گيرند(بگذریم از اینکه طبق منابع معتبر سنّی و حتّی شیعی مانند آثار شیخ مفید(ره)، عمر در بیست‌وششم ذی‌حجّه ترور شد، نه در ماه ربیع)، چرا به این مسئلۀ انسانی نمی‌اندیشند که آن شخص نزد یک میلیارد انسان، محترم و مقدّس است؟ آن شخص هر عنوانی برای ما دارد، در باور اكثر مسلمانان جهان از مقام و جایگاهی شبیه جایگاه حضرت علی(ع) در نزد شیعیان، برخوردار است. اين باور، خطا باشد يا صواب، صورت مسئله را تغيير نمی‌‌دهد. شادی در روزی که صدها میلیون انسان مسلمان عزادارند، چه مایه‌ای از عقلانیّت و انسانیّت دارد؟ اگر در این شادی به برخی روایات استناد می‌کنند، بدانند که روایاتی دیگر هم هست که این رفتار آنان را زشت می‌شمارد.

رضا بابایی"

***


التماس دعا

۰ نظر ۳۰ آذر ۹۴ ، ۰۳:۰۲
محسن فصاحت ( آسمان 25 )

انگیزه‌های الهی برای جعل و ثبت دو تاریخِ بی‌پایه! خلاصۀ پژوهشی دربارۀ تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمۀ معصومه(س)

دیروز 25 مرداد 1394 برابر با 30 شوّال 1436 قمری بود؛ البتّه رسانه‌ها و بیشترِ مردم، بدون استهلال و رجوع به کارشناسان و مراجع، تنها به تقلید از «تقویم رسمی کشور» آن را اوّل ذی‌قعده شمردند و مناسبت درج‌شده در تقویم مصوّبِ «شورای فرهنگ عمومی» یعنی «ولادت حضرت معصومه سلام الله علیها(173 هـ ق) و روز دختران» را به همدیگر تبریک گفتند.

این نوشتار، خلاصه پژوهشی* را ارائه می‌کند تا نشان دهد تاریخ ولادت و وفات حضرت معصومه(س) مشخّص نیست و آنچه مشهور و ثبت شده، یک ادّعای بی‌پایه است که حتّی «سندی ضعیف» هم برای آن وجود ندارد! و بلکه طبق نقلی از «حضرت آیت‌الله نجفی‌مرعشی(ره)» و به تصریح «حضرت آیت‌الله العظمی شبیری‌زنجانی(مدّ ظلّه)» تنها یک جعل تاریخی است!!



*******
اشاره

پیشینه بحث درباره تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه(س) به بیش از نیم‌قرن پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران می‌رسد؛ امری که به جز ادّعایی بی‌سند، نتیجه‌ای در پی نداشت و بیش از یک دهه پس از پیروزی نیز مسکوت مانده بود؛ امّا از حدود پانزده سال پیش، دوباره این ادّعا مطرح شد و با گسترش آن، به هر دلیل، مبنای بزرگداشت این بانوی والاتبار و ارجمند قرار گرفت و به اصل ادّعا نیز بسی پر و بال داده شد و در نوشته‌های عمومی و نوعاً ضعیف تکرار شد!

جناب آیت‌الله استادی(دامت برکاته) نیز، در دو مرحله، هم‌راستا با آنچه در این مقاله بررسی و تأکید شده، پیش‌گام بوده‌اند و با دقّت عالمانه خود بر بی‌اعتباری منبع اصلی این سندسازی تأکید کرده‌اند: یک دهه پیش، به مناسبت کنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) و دو دهه پیش، در ضمن مقاله‌ای که در شرح حال و مصادر شرح حال حضرت عبدالعظیم(ع) نگاشته‌اند. اینک نگارنده با افزودن نظر جناب ایشان به مقاله و اندکی تغییر، آن را در ده محور پیش روی خوانندگان گرامی می‌گذارد.


1. افتخار ایرانیان

سرزمین پهناور ایران از دیرباز، مهد تشیّع و دوستداران اهل‌بیت(ع) بوده‌است. وجود مرقد مطهّر هشتمین خورشید امامت، حضرت علیّ بن موسی الرضا(ع) مایه برکت و فخر ایرانیان مسلمان، اعمّ از شیعه و سنّی بوده و هست. امروز، کمتر کشوری است که در آن، نام «قم» -که یادآور نام مبارک حضرت فاطمه معصومه(س) است- شنیده نشده‌باشد. قم خانه اهل‌بیت(ع) و از همان قرن دوم، مورد توجّه ائمّه طاهرین(ع) بوده‌است؛ امّا همان‌گونه که برخی روایات نیز نشان می‌دهد، نقطه عطف این حقیقت، وجود قبر مطهّر دختر والامقام و سراسر جلالتِ موسی بن جعفر(ع) است که بیش از 1200 سال است خورشید بی‌همتای این شهر است و هر روز، هزاران دل مشتاق را از دور و نزدیک ،روانه آستانه‌بوسی خود می‌کند. سلام خدا و فرشتگان و همه اولیای خدا، بر این بانو و بر دیگر بانوان اهل‌بیت(ع) که در کنار ایشان خفته و مایه برکت و رحمت‌اند.


2. کاستی منابع تاریخی

همواره ثبت و ضبط تاریخ ولادت و شهادت حضرات معصومان(ع)، به‌رغم محدودیّت‌های موجود، مورد توجّه و اهتمام مسلمین به ویژه شیعیان و نسب‌شناسان بوده‌است؛ امّا متأسّفانه این اهتمام و تلاش، حتّی درباره معصومان(ع) همواره مقرون به موفّقیّت و سلامت از خطا نبوده‌است؛ چه رسد به سایر نوادگان اهل‌بیت(ع) که انگیزه و زمینه کمتر و محدودیّت‌های بیشتری در ثبت و ضبط آن وجود داشته‌است.

ذکر سال احتمالی وفات حضرت معصومه(س) (سال 201 یا حدّاکثر 202 هجری)[1] را نیز باید مرهون سفر ایشان به ایران برای دیدار برادر خود، امام رضا(ع) و بیماری احتمالی و رحلت ایشان در قم دانست که نقطه عطف بزرگی در زندگی اجتماعی ایشان و توجّه مردم، به‌ویژه مردم قم پدید آورد و خبر آن، سینه به سینه از طریق مشایخ قم، حدود 170 سال ماند تا به دستور «صاحب بن عباد» در کتاب «تاریخ قم» ثبت شد؛ وگرنه همانند قریب به اتّفاق سایر فرزندان امامان(ع)، سال احتمالی وفات ایشان نیز در تاریخ گم شده‌بود؛ چه رسد به ماه و روز آن! و چه رسد به تاریخ ولادت!! آن هم از یک بانوی مستوره که عوامل بیشتری برای عدم ثبت آن، در آن روزگاران وجود داشته‌است. وقتی درباره تاریخ ولادت و حتّی شهادت حضرت رضا(ع) با آن جایگاه و شهرت میان مسلمین، هر کدام تا پنج سال اختلاف است، درباره شخصیّت و زندگی حضرت معصومه(س) از جمله ولادت و رحلت ایشان، جای شگفتی نیست که آگاهی اندکی داشته‌باشیم و یا در برخی موارد، هیچ اطّلاعی نداشته‌باشیم.


3. تلاش‌های بی‌نتیجه برای تعیین تاریخ

جایگاه حضرت فاطمه معصومه(س) و محدود بودن آگاهی‌ها درباره زندگی آن بزرگوار در منابع رایج، از دیرباز این پرسش را فراهم ساخت که آیا با بررسی بیشتر می‌توان تاریخی برای ولادت و رحلت ایشان یافت؟ از حدود نود سال پیش، تلاش‌هایی صورت گرفت و حتّی «حاج سیّدمحمّدباقر متولّی‌باشی(سالار التولیة)» -که عالمی بانفوذ و مقتدر در قم بوده و از دوره قاجاریّه تا سال 1320 ش، بیش از چهل سال تولیت آستانه مقدّسه را بر عهده داشته- برای کسی که در این‌باره سندی پیدا کند، جایزه کلانی قرار داد و پیداست این امر می‌توانست انگیزه جست‌وجو را دوچندان کند و این در حالی بود که در هیچ‌یک از منابع در دسترس، ذکری از روز و ماه و حتّی سال ولادت و رحلت حضرت نیامده بود!
بعدها به مرور، در برخی نوشته‌ها درباره زندگی حضرت، همین ادّعا که در آن دوره ردّ شده‌بود، دوباره مطرح شد و رونق گرفت که تاریخ ولادت و رحلت حضرت به‌دست آمده‌است! به استناد اینکه آقای «شیخ جواد مجتهد» در مسافرت حجّ، در کتابخانه مدینه[2] با زحمت زیاد، در دو کتاب «نزهة الأبرار فی نسب أولاد الأئمّة الأطهار» و «لواقح الأنوار فی طبقات الأخیار» آن را یافته‌است: ولادت در اوّل ذی‌القعده سال 173 ق و وفات در 10 ربیع‌الثانی سال 201 ق.

برخی نیز، فقط یکی از این دو را نقل کرده‌اند؛ چنان‌که «میرزا ابوطالب» مشهور به «بیوک‌آقا واعظ تبریزی» در کتاب «وسیلة المعصومیّة» خود که جزء نخستین کتاب‌هایی است که درباره زندگی حضرت نوشته شده، از «نزهة الأبرار» نقل کرده‌است و «ریاحین الشریعة» در مقام نقد ذکر تاریخ، گفته‌است که برخی به «لواقح الأنوار» نسبت داده‌اند؛ و این‌گونه این دو نسبت، منشأ تکرار در نوشته‌های بعدی شد!

البتّه در نقل آقای «علی‌اصغر فقیهی» -که فردی فرهنگی و از قم‌شناسان در سال‌های اخیر بود و چند سال پیش درگذشت- آمده‌است که پس از تعیین جایزه، به‌رغم تفحّص زیاد، نتیجه‌ای به‌دست نیامد، جز اینکه آقای «شیخ جواد مجتهد» جزوه‌ای در این زمینه چاپ کرد[3] مبنی بر اینکه در سفر حجّ، پس از انجام مناسک و تشرّف به مدینه، در کتابخانه‌ای کتابی دید که ورقه‌های اوّل آن کنده شده‌بوده و در نتیجه، نه نام کتاب معلوم بوده و نه نام نویسنده!! در آن کتاب، نوشته شده بوده‌است که تاریخ ولادت حضرت معصومه(س) در «غرّه ذی‌القعدة الحرام سنة ثلاث و ثمانین و مئة بعد الهجرة النبویّة»(یعنی سال 183 ق) بوده‌است. آقای «فقیهی» اشاره می‌کند که چون این ادّعا مستند و قابل قبول نبود، جایزه‌ای نصیبِ نویسنده آن نشد! ایشان تصریح می‌کند که خود وی، ذکر تاریخ را در هیچ‌یک از منابع مورد بحث ندیده‌است.[4] در ادامه، در تکمیل گزارش ماجرا، روایت دقیق‌تری را پیش رو خواهیم‌گذاشت.

به هر حال، این داستان در ادامه، پر و بال داده‌شد و در نوع کتاب‌ها و مقالات فارسی و غیر فارسی بسیاری -که درباره حضرت نوشته شده- تکرار شد! ادّعای سال 183 طبعاً با نقد دیگران مواجه شد و برخی رحلت را 12 ربیع‌الثانی ذکر کردند و حتّی پاره‌ای 8 شعبان را نیز مطرح ساخته‌اند؛ با این ادّعا که در رساله‌ای از «شیخ حرّ عاملی» به نام رساله «العربیّة العلویّة» چنین آمده‌است! برخی احتیاط کرده و نسبت را تا حدّ رساله «منسوب به عاملی» کاهش داده‌اند! حتّی گفته‌شد که ولادت حضرت «روز جمعه» بوده‌است! برخی نیز تصریح به «دوشنبه» کرده‌اند! و بعضی تلاش‌کردند نسخه‌های خطّی یادشده را در مدینه بیابند و نیافتند! و برخی نیز احتمال دادند به دست وهّابیان نابود شده‌باشد و یا در متن آن هنگام چاپ، دست برده شده‌باشد! در حالی که جاعل اصلی نیز، ادّعا نکرده که در کتاب خطّی دیده‌است. پاره‌ای نیز -که به گفته خود، از آغاز طلبگی در پی یافتن این تاریخ‌ها بوده‌اند- با تأویل و توجیه، خواب‌دیدنِ یکی از دوستانِ خود را شاهد درستیِ دهم ربیع شمرده‌اند! چنان‌که بعضی در جمع میان قول دهم و دوازدهم، پیشنهاد کردند هر سه روز بزرگ داشته‌شود!

نیز بر پایه همین تاریخ و با توجّه به اینکه در کتاب «تاریخ قم» آمده‌است که فاطمه معصومه(س) پس از 17 روز توقّف در قم رحلت‌کرد، 23 ربیع‌الأوّل «سال‌روز ورود آن حضرت به قم» اعلام شد و چند سالی است به همین مناسبت، مراسمی برپا می‌شود و نیز به مناسبت سال‌روز ولادت و ورود ایشان، تمبرهای یادبودی منتشر شد! چنان‌که بر همین اساس و با توجّه به اینکه 11 ذی‌قعده سال‌روز «ولادت حضرت رضا(ع)» است، دهه‌ای با عنوان «دهه کرامت»[5] نیز تعیین و معرّفی شد و چند سال پیش، به انگیزه تعیین یک روز در بزرگداشت «حضرت احمد بن موسی(شاه‌چراغ)» ششم ذی‌قعده برگزیده شد، به این دلیل که میانه اوّل تا یازدهم ذی‌قعده است! و گاه نیز، برخی مراکز آموزشی و یا غیر آن، به همین مناسبت، تعطیل اعلام شده‌است و از چند سال پیش(سال 1386)، این دو روز وارد «تقویم رسمی کشور» شد و حتّی «شورای عالی انقلاب فرهنگی» به همین مناسبت، اوّل ذی‌قعده را «روز دختران» اعلام کرد!

بسیاری از مردم علاقه‌مند به اهل‌بیت(ع) نیز این روزها را با گفتن تبریک یا تسلیت و شرکت در مجالسی که برپا می‌شود، گرامی می‌دارند و می‌دانیم اینها نوعاً برخاسته از علاقه و محبّتی است که جامعه ما به‌درستی، به خاندان پیامبر(ع) و آنچه به گونه‌ای به آن بزرگواران پیوند می‌خورد، دارد و از این‌رو، بسی درخور ستایش و سپاس‌گزاری است؛ امّا همه حقیقت، در انگیزه‌های پسندیده و به تعبیری «حُسن فاعلی» افراد محدود نمی‌شود. باید دید این ادّعا واقعیّت نیز دارد؟ و اگر کسی به هر انگیزه‌ای، به عمد یا خطا، ادّعایی کرده که واقعیّت ندارد، با چه توجیهی می‌توان با گفته یا عمل خود، بر آن صحّه گذاشت؟


4. ادّعای بی‌پایه با انگیزه‌ای غیر علمی

ادّعاهای یادشده درباره تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه(س)، حتّی سال آن و مستنداتی که برای آن ذکر شده، هیچ‌یک واقعیّت ندارد، جز آنکه فاطمه معصومه(س) چنان‌که آوردیم، در سال 201 از مدینه حرکت کرده و 17 روز پایانی عمر شریف را در قم بوده و مردم این شهر را مشرّف به حضور خود ساخته و در همین سال یا پس از آن و ظاهراً پیش از شهادت حضرت رضا(ع) رحلت کرده‌است؛ و سایر تاریخ‌هایی که در تعیین ماه و روز ولادت و رحلت آن بانوی بزرگ گفته یا حدس زده شده، از این نظر با سایر ماه‌ها و روزهای سال فرقی ندارد و همه به یک اندازه، احتمال دارد.

سال ولادت نیز، حتّی به صورت احتمالی معلوم نیست و ذکر 183 یا حتّی 173 بی‌پایه است. نکته اصلی در بی‌پایگی این تاریخ‌ها نیز، این است که در هیچ‌کدام از دو منبع یادشده -که این تاریخ‌ها به ادّعای ناشیانه جاعل[6] در آنها آمده- چنین چیزی وجود ندارد! و جالب است که به هر دو کتاب، یک عبارت نسبت داده شده‌است! توضیح اینکه:

الف) «لواقح الأنوار فی طبقات الأخیار»[7] نوشته «شیخ عبدالوهّاب بن احمد شعرانی شافعی مدنی» متوفّای سال 937 ق و موضوع آن، «شرح حال مشایخ و بزرگان صوفیّه» است! و همان‌گونه که این بنده نگارنده بررسی کرده، نه تنها در آن حتّی نامی از فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) نیست؛ بلکه نامی از خود آن امام(ع) نیز نیامده‌است!! و اساساً آیا عرفاً پذیرفته است که در هیچ‌یک از منابع روایی و تاریخی شیعی، ذکری از تاریخ ولادت و وفات حضرت نشود؛ آن‌وقت در قرن دهم! در یک کتاب مربوط به بزرگان صوفیّه ذکر شود؟!! به نظر می‌رسد جاعل، هر انگیزه‌ای که داشته، در میان منابع موجود، سراغ عناوینی رفته که در دسترس نباشد یا کمتر در دسترس باشد و با این چاشنی که وی آن را در کتابخانه مدینه به صورت نسخه خطّی دیده، تلاش کرده آن را دور از دسترس معرّفی کند تا چه‌بسا دروغ خود را بیشتر باورپذیر کند و به هدف خود برسد، بی‌آنکه لازم باشد سندی جز ادّعای خود، پیش رو گذارد! و اینک که نسخه چاپ‌شده آن در اختیار است و هیچ اثری از نام آن بزرگوار در آن نیست، برخی مقاله‌نویسان را وا داشته که احتمال بدهند وهّابیان در کنار مظالم دیگر خود، این قسمت را حذف کرده‌اند! و یا آنها را از میان برده‌اند؛ زیرا هر چه در مدینه دنبال آن گشته‌اند، نیافته‌اند!

مرحوم «شیخ ذبیح‌الله محلّاتی» در کتاب «ریاحین الشریعة» -که درباره شرح حال بانوان نامدار شیعه نگاشته و آن را در سال 1335 ش به پایان برده- در شرح حال حضرت معصومه(س) به موضوع «جعل» اشاره کرده و پس از تصریح به اینکه مقاطع ولادت و وفات و سنّ ایشان معلوم نیست، نوشته‌است:

«و امّا آنچه را که بعضی، از جهت بعضی از اغراض، نسبت می‌دهند که فلانه مجتهد، در مدینه طیّبه، تعیین یوم وفات و تولّد آن مخدّره را استخراج از کتاب لواقح الأنوار کرده، بی‌اصل است؛ برای اینکه کتاب لواقح الأنوار در نظرِ این قاصر موجود است و اصلاً چنین مطلبی در او نیست! حقیر احتمال دادم شاید کتاب دیگری باشد؛ تا اینکه خدمت علّامه نسّابه دانشمند آقانجفی شهاب‌الدین تبریزی شرفیاب شدم؛ این مطلب را عنوان کردم؛ فرمودند: کسی که چنین جعلی کرده، من او را ملاقات کردم؛ معلوم شد غرضی داشته که ذکر آن مصلحت نیست؛ تجاوز الله عن زَلَلِه.»[8]

بنابراین، مرحوم «آیت‌الله سیّدشهاب‌الدین مرعشی‌نجفی»[9] با شخص جاعل دیدار کرده و به غرض شخصی او در این ادّعای خلاف واقع، پی می‌برد؛ امّا اینکه آیا انگیزه او دستیابی به همان جایزه «متولّی‌باشی» بوده‌است یا چیز دیگر، معلوم نیست.

ب) ادّعای یافتن در کتاب «نزهة الأبرار فی نسب أولاد الأئمّة الأطهار»[10] نوشته «سیّدموسی موسوی برزنجی شافعی مدنی» موجب شگفتی بیشتر، و ناشیگری در آن آشکارتر است؛ زیرا اگر «لواقح الأنوار» مربوط به قرن دهم است، این کتاب -اگر وجود خارجی داشته‌باشد!- همان‌گونه که گفته «آقابزرگ تهرانی» نشان می‌دهد، کتابی چاپی است[11] و نیازی به نسخه خطّی نداشته‌است و جاعل نیز، ادّعای نسخه خطّی نکرده‌است. برخی نوشته‌اند که هر چه در کتابخانه‌های مدینه گشته‌اند، اثری از آن نیافته‌اند؛ چنان‌که ملاحظه فهرست صدها کتابخانه کنونی کشور نیز، نشان می‌دهد که اثری از نسخه چاپی این کتاب نیز، در دسترس نیست و «آقابزرگ تهرانی» نیز آن را ندیده‌است![12] همچنین پُرواضح است اگر به فرض نیز، در این کتاب چنین مطلبی آمده بود، چگونه می‌توانستیم از یک نویسنده ظاهراً معاصر، مطلبی تاریخی را بپذیریم که در هیچ‌یک از منابع ما نیامده‌است؟! «علّامه مجلسی» نیز به‌رغم آن همه اشرافی که بر روایات و زندگی اهل‌بیت(ع) دارد، در تمام موارد، به‌ویژه در «بحار الأنوار» به استناد منابع موجود، سخن می‌گوید و به‌رغم اهتمامی که به روایات و منابع آن دارد، مطلب بی‌سندی را نقل نکرده و هر جا از منبعی غیر قابل اعتماد مانند برخی نسخه‌های قدیمی نقل می‌کند، تصریح به عدم اعتماد خود می‌کند.

پس نکته اصلی، این است که در یکی از این دو کتاب که در دسترس است، اساساً سخنی در این‌باره وجود ندارد! نه اینکه هست ولی منبعش ضعیف و سست است و اعتبار ندارد!! و کتاب مورد ادّعای دیگر، کتابی است که هیچ‌کس تا کنون، آن را ندیده و تنها منبع وجود خارجی آن، ادّعای کتابچه‌ای بی‌اعتبار است که پر است از مطالب نادرست و نسبت‌های غیر واقعی که در ادامه، درباره آن سخن خواهیم‌گفت. از این‌رو، نسبت‌دادن اوّلیّه تاریخ ولادت و رحلت حضرت فاطمه معصومه(س) به این دو کتاب، جز یک جعل و نسبت ناشیانه به انگیزه‌ای غیر علمی، چیز دیگری نیست و نتیجه‌گیری‌های دیگر، مانند اندازه عمر شریف حضرت یا زمان ورود ایشان، بر پایه یک نسبت بی‌پایه است و پیداست دیگر بناهایی که بر این مبنا استوار شود، بی‌پایه خواهدبود؛ جز اصل تکریم و تجلیل آن بانوی والاتبار و پاک و ارجمند، که همواره امری پسندیده و مایه رضایت خداوند تعالی و اولیای دین(ع) است و نگارنده بر آن تأکید دارد و مایه افتخار و شرف می‌داند؛ به‌ویژه زیارت آن حضرت و توسّل به ذیل دامن پاک ایشان را، سلام الله علیها و علی آبائها.


5. سستی منبع جعل، در نگاه آیت‌الله استادی

چنان‌که گفتیم، نخستین مدّعی تاریخ ولادت و رحلت حضرت فاطمه معصومه(س)، کتابچه «نور الآفاق و شبهات لأهل النفاق» نوشته «حاج شیخ جواد شاه‌عبدالعظیمی» فرزند «حاج شیخ مهدی» و سبط «حاج ملّاعلی کنی» است. وی که به «شیخ جواد مجتهد»[13] و «شیخ جواد کنی» نیز معروف است، در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) به کارهای دینی مانند امامت جماعت و منبر رفتن اشتغال داشته‌است. او که در سال 1355 ق وفات کرده، این کتاب جیبی را در 120 صفحه، در سال 1334 ق منتشر کرده‌است. تنها مروری کوتاه بر چند صفحه از کتاب، نشان‌دهنده سستی و بی‌اعتباری آن است! وی در نقل ادّعایی خود، از دو کتاب «نزهة الأبرار» و «لواقح الأنوار» می‌نویسد:

«ولدت فاطمة بنت موسی بن جعفر فی مدینة المنوّرة غرّة ذوالقعدة الحرام سنة 173 ثلاث و سبعین و مئة بعد الهجرة النبویّة(ص) و توفّیت فی العاشر من ربیع‌الثانی فی سنة 201 احدی و مئتین. در روز جمعه غرّه ذوالقعدة الحرام در سنه یکصد و هفتاد و سه در مدینه طیّبه متولّد شد و در دهم ربیع‌الثانی در سنه 201 دویست و یک از هجرت، در بلده قم وفات فرمود.»

در این عبارت مورد ادّعا، کلمه «مدینة» باید «المدینة» و «ذوالقعدة» باید «ذی‌القعدة» باشد؛ کلمه «جمعه» و «بلده قم» نیز در ترجمه افزوده شده‌است! وی چند خطّ بعد می‌نویسد: «روز تولّد آن حضرت، با ولادت باسعادت حضرت رضا(ع) به موجب خبری که تولّد امام رضا(ع) هم در غرّه ذوالقعده می‌باشد، مطابق می‌شود.» در حالی که هیچ‌کسی نگفته‌است که ولادت امام رضا(ع) در اوّل ماه بوده‌است! بلکه تمام ماه‌های ذی‌القعده، ذی‌الحجّه و ربیع‌الأوّل که مرحوم «علّامه مجلسی» به عنوان گفته‌ها در تاریخ ولادت حضرت ذکر کرده، در این مشترک است که ولادت، روز یازدهم ماه بوده‌است.[14]

جناب «آیت‌الله استادی» در مقاله و به تعبیری، در رساله‌ای مبسوط که در سال 1372 ش در شرح زندگی حضرت عبدالعظیم(ع) و منابع آن منتشر کرده‌اند، پس از نقل اشاره مرحوم «شریف رازی» به ضعف نوشته‌های «شیخ جواد کنی» از جمله «نور الآفاق» می‌نویسند: «در کتاب نور الآفاق مطالب تازه‌ای دیده می‌شود که هر کدام، دلیلی بر بی‌اعتباری این کتاب می‌تواند باشد.» ایشان سپس پنج نمونه از مطالب تازه کتاب را -که دو مورد آن، تاریخ ولادت و وفات حضرت معصومه(س) و حضرت عبدالعظیم(ع) از منابعی است که اشاره کردیم- نقل می‌کنند و آنگاه می‌نویسند:

«نگارنده این رساله، پس از نگاه‌کردن کتاب نور الآفاق و آگاهی بر محتوای آن، به این نتیجه رسیده که مطالب تازه این کتاب، بی‌اساس و غیر معتبر است[15] و حمل بر صحّت آن، این است که این حاج شیخ جواد، در نقل مطالب به کسانی اعتماد می‌کرده است که قابل اعتماد نبوده‌اند و احیاناً از کتاب‌های جعلی و مخترع و مختلق، مطالبی را یاد می‌کرده‌اند؛ و مطالبی که از آن کتاب نقل شد، برای اهل فضل و اطّلاع می‌تواند بهترین گواه بر بی‌اعتباری آن کتاب باشد؛ و تاریخ تولّد و وفاتی که برای حضرت عبدالعظیم و حضرت معصومه در این کتاب یاد شده، بی‌اساس است و نباید به آن توجّه شود.»
ایشان سپس، با ابراز تأسّف اشاره می‌کنند که این تاریخ‌ها، از این کتاب به کتاب‌های دیگر -که برخی را نام برده‌اند- نفوذ کرده‌است![16]

«آیت‌الله استادی» به مناسبت کنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظیم(ع) نیز که در سال 1382 برگزار شد، در پاسخ به پرسش از میزان اعتبار مطالبی که در کتاب «نور الآفاق» آمده، نوشته‌اند: «از کتاب‌هایی است که به هیچ‌وجه نمی‌توان به مطالب نقل‌شده در آن، اعتماد و استناد کرد.» و سپس به عنوان شاهد سخن خود، چند نمونه را ذکر کرده و نشان داده‌اند که نویسنده کتاب، چگونه با بی‌پروایی(تعبیر از نگارنده است و نه جناب ایشان) از پیش خود، مطالبی را به روایات افزوده‌است و نیز مطالب نادرست و مخالف واقع را به تاریخ و برخی منابع نسبت داده‌است و چگونه مطالب دیگران را با تحریف نقل کرده‌است!

«آیت‌الله استادی» همچنین درباره روزهایی که به عنوان روز ولادت و وفات حضرت عبدالعظیم(ع) ذکر می‌شود، نوشته‌اند: «تنها مدرک این دو تاریخ، همان کتاب نور الآفاق است که از دو کتاب ناشناخته دیگر نقل کرده‌است و به نظرِ یک محقّق یا مورّخ و یا محدّث، این قبیل نقل‌ها نمی‌تواند مورد استناد قرار گیرد.»[17] ذکر خصوص حضرت عبدالعظیم(ع)، به مناسبت موضوع کنگره بوده‌است و طبیعی است که سخن ایشان، چنان‌که در مقاله ایشان دیدیم، شامل تاریخ ساختگی ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه(س) نیز می‌شود.

افزون بر آنچه ما آوردیم، ملاحظه سخن و تأکید این استاد محترم نیز، به خوبی نشان می‌دهد که منبع سندسازی درباره تاریخ ولادت و رحلت حضرت فاطمه معصومه(س) و نیز حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، هیچ اعتباری ندارد و به هیچ‌رو نباید به آن اعتنا کرد و دیگران نیز، همه به پیروی از این منبع بی‌اعتبار و به تعبیر ما «منبع مجعول»، این تاریخ‌ها را تکرار کرده و گرد آن سخن گفته یا برنامه‌ریزی کرده‌اند.


6. تکرار ادّعا از زبان منابع دیگر، مانند «مستدرک سفینة البحار»

اصل استنادها، به دو منبع بی‌پایه یادشده است؛ آن هم به ادّعای کتابچه‌ای بی‌اعتبار و نویسنده‌ای که با حمل بر صحّت، می‌توان گفت دچار «اختلاط و مسامحه آشکار» بوده‌است؛ امّا برخی نویسندگان با برشمردن منابع دست دوم دیگر، تلاش کرده‌اند این ادّعای غیر مستند را استوار سازند! در حالی که منبع این دست‌نوشته‌ها نیز، همان نسبت نادرست اوّلیّه است که آن را با حسن ظنّ پذیرفته و نشر داده‌اند و بعضی توهّم کرده‌اند که ذکر تاریخ، منابع متعدّدی دارد! و گویا احتمال نیز نمی‌داده‌اند کسی در آغاز، این‌گونه دست به تاریخ‌سازی بزند!! و جالب آنکه برخی نویسندگان که راه را برای اثبات این ادّعا از طریق این دو کتاب بسته دیده‌اند، اعلام کرده‌اند که از این راه نمی‌توان به نتیجه رسید و به تاریخ ولادت و وفات حضرت دست‌یافت؛ امّا منابع کاملاً معتبر دیگری در اختیار است و آن، کتاب «مستدرک سفینة البحار» و ده‌ها(!) کتاب دیگر است!

مقصود از ده‌ها کتاب -که از برخی از آنها نام برده شده- کتاب‌های دست دوم و سومی است که در سال‌های بعد، بر اساس همان ادّعای بی‌پایه به ذکر تاریخ پرداخته‌اند و گاه جعلیّات دیگری را نیز افزوده‌اند. ارجاع به «عوالم العلوم مرحوم بحرانی» که در پاره‌ای نوشته‌ها آمده نیز، چنان‌که واضح است، ربطی به خود کتاب ندارد؛ بلکه «محقّق کتاب» با عنوان «استدراکات» بخشی را در اینجا افزوده و در پاورقی آن، با تصریح به اینکه در هیچ کتابی، تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه(س) نیامده، اشاره به این می‌کند که کسی ادّعا کرده در دو کتاب «نزهة الأبرار» و «لواقح الأنوار» -که در یکی از کتابخانه‌های مدینه یافته- دیده‌است و می‌افزاید که به‌رغم تلاش‌های رسمی و غیر رسمی بعدی، کسی اثری از این دو کتاب به‌دست نیاورده‌است؛[18] یعنی همان ادّعایی که از نظر «محقّق کتاب» نیز امری ثابت‌شده نیست، در برخی نوشته‌ها -که گویا اهتمام و مسئولیّت اصلی خود را سندسازی برای امری بی‌پایه می‌دانند!- به گونه‌ای به کتاب «عوالم العلوم» ارجاع می‌شود که خواننده گمان می‌برد این تاریخ را «شیخ عبدالله بن نورالدین بحرانی» شاگرد «مجلسی» نیز آورده‌است!!

استناد به رساله «العربیّة العلویّة» از «شیخ حرّ عاملی» نیز -که برخی گفته‌اند هشتم شعبان را روز ولادت دانسته- سخنی بی‌پایه است که حتّی تناسب عنوان رساله با این جعل نیز، رعایت نشده‌است! موضوع این رساله کوتاه که نام کامل آن «العربیّة العلویّة و اللغة المرویّة» است، مسائلی از صرف و نحو و معانی و بیان و واژه‌شناسی قرآن و غیر قرآن است که جناب «عاملی» از روایات استفاده کرده‌است[19] و اساساً ربطی به تاریخ زندگی اهل‌بیت(ع) ندارد! و پیداست جاعلِ دیگر، آن را ندیده و احتمالاً با این گمان که کسی به آن دسترسی ندارد، ادّعای غیر واقعی خود را به آن نسبت داده‌است!

با این حال، درباره استناد به «مستدرک سفینة البحار» که پس از دو منبع یادشده، بیشتر مورد توجّه و استناد قرار گرفته و ممکن است کسانی -مانند برخی افرادی که به شرح زندگی حضرت معصومه(س) پرداخته‌اند- گمان برند این کتاب می‌تواند سند تاریخ‌های یادشده باشد، توضیح بیشتری می‌دهیم:

جناب «حاج شیخ عبّاس محدّث قمی»، حدیث‌شناسی بزرگ است که به‌رغم مشرب وسیع خود در نقل احادیث، در نقل و ترجمه روایات در چهارچوب موازین «نقل حدیث»، عالمی دقیق و سخت‌گیر است و حتّی به نسخه‌بدل‌های کلمات نیز اهتمام داشته‌است. وی که آوازه‌اش در میان عموم مردم، بیشتر به دلیل کتاب ارزشمند «مفاتیح الجنان» ایشان است و خود در همین کتاب نیز، از دست جاعلان شِکوه کرده و بر آنان تاخته، به انگیزه دسترسی راحت به موسوعه بزرگ حدیثی «بحار الأنوار» و گزیده‌نویسی آن، کتاب ارزشمند «سفینة البحار» را به صورت موضوعی و همراه پاره‌ای مطالب دیگر نگاشته‌است. در این میان، مرحوم «آیت‌الله شیخ علی نمازی‌شاهرودی» متولّد 1294 ش برابرِ 1333 ق -که از شاگردان «میرزامهدی اصفهانی» بوده و به پیروی استاد خود، رویکردی مخالف فلسفه و عرفان داشته و کتابی نیز در نقد و ردّ آن نوشته‌است- به گزینش‌های «محدّث قمی» بسنده نکرده و با افزودن موارد دیگری از کتاب «بحار» و غیر آن به‌ویژه منابع رجالی، به تکمیل و استدراک کار «محدّث قمی» پرداخته‌است. وی -که در سال 1364 ش برابرِ 1405 ق وفات یافته- در مقدّمه کتاب خاطرنشان می‌کند که هر جا از غیر «بحار الأنوار» مطلبی را بیفزاید، با تعبیر «أقول» مشخّص می‌کند. ایشان اشاره می‌کند که امام کاظم(ع) سه دختر به نام فاطمه داشته‌است: یکی فاطمه معصومه(س) و با اینکه در «بحار الأنوار» یا «سفینة البحار» سخنی از تاریخ ولادت و وفات آن حضرت نیامده، وی بدون افزودنِ «أقول» و بدون ذکر هیچ سندی، ولادت حضرت را به‌صورت جزمی، اوّل ذی‌القعده 173 ق می‌شمارد:

«فاطمة المعصومة المولودة فی غرّة ذی‌القعدة سنة 173.»

و در ادامه، باز بدون ذکر تعبیر «أقول» می‌افزاید که نقل شده وفات حضرت در 12 ربیع‌الثانی سال 201 بوده‌است: «و نُقل أنّ فاطمة بنت مولانا الکاظم(علیه السلام) توفّیت فی 12 من ربیع‌الثانی سنة 201».[20]

و این باعث شده‌است بسیاری از کسانی که درباره تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه(س) کتاب یا مقاله نوشته‌اند، این نوشته را تلقّی به قبول کرده و حتّی برخی به استناد اینکه ایشان تاریخ ولادت را به‌صورت جزمی بیان کرده، به آن دلگرمی بیشتری نشان داده‌اند! البتّه بعضی نویسندگان توجّه به این نکته داشته‌اند که مرحوم «نمازی» سندی برای سخن خود ذکر نکرده‌است و از این‌رو، نمی‌توان به صِرف آن استناد کرد.

امّا پیداست به هیچ‌روی نمی‌توان به استنادِ افزوده آقای «نمازی» حتّی به عنوان گفته‌ای ضعیف نیز، درباره تاریخ ولادت و وفات حضرت سخن گفت. واضح است مستند ایشان، چیزی جز همان ادّعای بی‌پایه‌ای که برخی درباره دو کتاب «لواقح الأنوار» و «نزهة الأبرار» مطرح کرده‌اند، نیست. ایشان نه منبع و سندی ویژه داشته که به دست دیگران در قرن‌های گذشته نرسیده‌باشد و نه ادّعای پیوند با عوالم غیبی دارد. تنها ملاحظه چند صفحه از کتاب ایشان، نشان می‌دهد که چگونه علاوه بر ارجاعات به «بحار الأنوار» چاپ قدیم و جدید، منابع سایر مطالب خود را نیز ذکر می‌کند و جای شگفتی است که اینجا بدون هیچ سندی، به ذکر تاریخ می‌پردازد؛ و جالب آنکه ولادت را به‌صورت جزمی و وفات را به‌صورت غیر جزمی و به جای دهم، «دوازدهم» آورده‌است؛ با اینکه منبع همه، همان منبع بی‌پایه است! نیز پیداست بر خلاف گفته برخی -که به غیر مستند بودنِ این دو تاریخ اذعان دارند؛ امّا به شهرتِ آن بسنده کرده‌اند- شهرت برخاسته از این نقل‌های بی‌پایه، مایه اعتبار نمی‌شود و به واقع، ذکر چنین تاریخی از مصادیق واضحِ «ربّ شهرةٍ لا أصلَ لها» است.

آقای «نمازی» -که اهتمام ویژه‌ای به نشر و گسترش احادیث اهل‌بیت(ع) داشته- ادّعای یادشده را تلقّی به قبول کرده و گویا گمان نمی‌برده یک مؤمن به انگیزه‌های غیر علمی، دست به جعل تاریخ بزند! ایشان به جز وطنِ خود شاهرود، بقیّه دوران تحصیلات و تألیفات خود را در مشهد و نجف اشرف گذرانده‌است و در آن دوران، در قم حضور نداشته تا از نزدیک، شاهد انگیزه جعل باشد و به نقلی بی‌پایه اعتماد نکند و ظاهراً گفته «ریاحین الشریعة» را ندیده‌است که جاعل نیز، به جعل خود اذعان کرده‌است؛ و از «آیت‌الله نجفی‌مرعشی» نیز، ظاهراً جریان جعل را استفسار نکرده‌است.

امّا فقیه برجسته و استاد عالی‌مقام ما، «حضرت آیت‌الله آقای حاج سیّدموسی شبیری‌زنجانی(دام ظلّه)» که مراتب عالیه فقاهت و ورع و دقّت نظر ایشان، مورد اذعان قاطع حوزویان است و کمتر کسی را می‌توان در احاطه و دقّت فوق‌العاده در نقل مطالب و قضایا و احوال اشخاص و کتب، مانند ایشان یافت؛ بلکه تا آنجا که آگاهی داریم، معظّم‌له در این جهت، بی‌مانندند و «سیّدمحمّدباقر متولّی‌باشی(سالار التولیة)» در اوائل طلبگی ایشان از دنیا رفته[21]، ماجرای جعل را بازگو کرده‌اند:

«تاریخ ولادت و وفات حضرت معصومه(س) مجعول است. شخص جاعلی، تاریخ ولادت آن حضرت را سال 183 ذکر کرده‌است. آقای حاج شیخ علی نمازی حساب کرده‌بود که چون سال شهادت امام موسی بن جعفر(ع) 183 است و تا آن موقع، حضرت در زندان بود، چگونه ممکن است که حضرت معصومه(س) در این سال به دنیا آمده باشد؟! لذا گفته‌است که تصحیف شده و تاریخ درست، 173 است! دیگران هم این تاریخ را از آنجا نقل کرده‌اند. هر دو تاریخ، نادرست است و تاریخ ولادت، به دست ما نرسیده‌است. این تاریخ را یکی از جعّالین[22] که ویژگی‌هایش هم نقل شده، جعل کرده‌است.»

استاد معظّم افزوده‌اند: «داستان جعل، از این قرار است که مرحوم متولّی‌باشی اعلام می‌کند که اگر کسی تاریخ ولادت یا وفات حضرت معصومه(س) را پیدا کند، دستور می‌دهم که در آن روزها، بازار قم را تعطیل‌کنند. آدم کلّاشی ادّعا می‌کند که در فلان کتاب از کتابخانه مدینه، این تاریخ ذکر شده‌است. متولّی‌باشی آدم زرنگی بود! گفته بود که متولّی کتابخانه مدینه، با من آشناست؛ من آن کتاب را از کتابخانه می‌خواهم و چاپ می‌کنم! و به این شکل، مشت آن شخص باز می‌شود. متولّی‌باشی مسافرتی تاریخی به حجاز کرده‌بود و رجال آنجا را می‌شناخت.»[23] این، خود شاهدی دیگر بر سندسازی بی‌پایه است که استاد معظّم، از آن با تعبیرِ «کلّاشی» نام برده‌اند.

به هر حال، اگر بنا بر پذیرش ادّعای بی‌پایه یادشده باشد، همان گفته مدّعیِ دیدن در «لواقح الأنوار» و «نزهة الأبرار» نزدیک‌تر است تا پذیرش مطلب این کتاب که هیچ سندی برای آن نیاورده‌است! و واضح است که این ادّعای بی‌دلیل و بدون استناد در یک امر حسّی و تاریخی، در یک کتاب معاصر، اگر آن پیشینه را هم نداشت، حتّی در حدّ احتمال نیز، قابل اعتنا و پذیرش نبود؛ چه رسد به اینکه کتاب آقای «نمازی»، کتابچه بی‌اعتبار «نور الآفاق» را نیز در پرونده پیشینه مستقیم یا غیر مستقیم خود دارد و اطمینان داریم مستندی جز آن ندارد و گنجاندن در یک مجموعه حدیثی نیز، اگر مایه ضعف خودِ کتاب نشود، بی‌شکّ مایه اعتباربخشی به مطلب نمی‌شود!


7. استناد به قاعده تسامح

برخی که مواجه با ضعف یا بی‌پایگی اصل ادّعا شده‌اند، بی‌توجّه به قلمرو و معنای قاعده «تسامح در ادلّه سنن»، خواسته‌اند به کمک این قاعده، ادّعای ولادت و وفات در تاریخ‌های یادشده را قابل قبول سازند![24] در حالی که قاعده تسامح، به هر یک از چند معنایی که گفته‌شده باشد[25]، در جایی جاری است که روایتی هر چند ضعیف و یا دست‌کم فتوایی وجود داشته‌باشد؛ نه جایی که می‌دانیم ادّعا بی‌پایه است یا نظری بر پایه ادّعایی بی‌پایه شکل گرفته‌است! چنان‌که در قاعده تسامح، به این نکته توجّه داده شده‌است.[26]

علاوه بر اینکه قلمرو قاعده «تسامح»، چنان‌که از عنوان آن نیز پیداست، جریان‌یافتن احکام است و نه اثبات موضوعات خارجی. جناب «شیخ اعظم انصاری» نیز، تصریح و تأکید فرموده‌است که آنچه با قاعده اثبات می‌شود، مطلوبیّت و استحباب عمل یا ترک یک عمل است؛ امّا لوازم خارجی آن عمل، اثبات نمی‌شود! ایشان مثال می‌زند که اگر روایتی ضعیف یا فتوایی در تشخیص یک مصداق خارجی وارد شده‌باشد که جایی را به عنوان قبر یک پیامبر معرّفی می‌کند -مانند آنچه درباره قبر هود(ع) و صالح(ع) در قبرستان وادی‌السلام نجف گفته می‌شود- بر اساس این قاعده، به عنوان مثال می‌توان گفت زیارت‌کردن این مکان، مستحبّ است؛ امّا نمی‌توان صحّت نسبت آن مکان به آن پیامبر و مدفن‌بودنِ آن را نتیجه گرفت.[27]

یعنی اگر به فرض، روایتی هر چند ضعیف، درباره تاریخ ولادت یا وفات حضرت معصومه(س) وارد شده‌بود و برای روز ولادت نیز به فرض، عملی مانند غسل یا زیارت‌کردن مستحبّ بود، بر اساس این قاعده می‌شد به مطلوب‌بودن این عمل در آن روز نظر داد؛ امّا لازمه آن، اثبات صحّت ولادت یا وفات در آن روز نبود! چه رسد به اینکه نه روایتی در این‌باره داریم!! و نه در منابع محدّثان یا مورّخان ما، مطلبی هر چند ضعیف، در این‌باره وارد شده‌است!!


8. حدیث‌سازی برای رضای خدا!

اگر غرض جاعل، به فرض نادرست، دستیابی به جایزه «سالار التولیة» -که فردی بسیار ثروتمند بوده و منطقه سالاریّه قم، از املاک او نام گرفته- نیز نبوده و انگیزه معنوی در جعل داشته‌است، داستان او تازه مانند آن جاهلانی می‌ماند که به اقرار خودشان، به قصد قربت و به انگیزه اشتغال مردم به تلاوت قرآن و دوری از سرگرم‌شدن به غیبت‌کردن و بیهوده‌گویی و نیز برای ترویج دین و دعوت مردم به کارهای نیک، روایات بسیاری را در فضیلت خواندن قرآن و سوره‌های مختلف آن و فضایل برخی اعمال جعل‌کردند؛ کسانی که برخی از آنان در ظاهر، افرادی صالح و زاهد بودند! شرحی مبسوط از این افراد و انگیزه‌های آنان، در منابعی مانند «الموضوعات ابن‌جوزی» و «اللئالی المصنوعة سیوطی» آمده‌است؛ چنان‌که «شیخ عبدالحسین امینی(ره)» در شمارِ صدها نفری که در سلسله «کذّابان» و «وضّاعان» حدیث قرار دارند و از منابع اهل‌سنّت نقل کرده، برخی از آنان را آورده‌است؛ کسانی که «قربةً إلی الله» جعل حدیث می‌کرده‌اند!

از این‌رو، اگر در میان جاعلان حدیث در منابع غیر شیعی، عناوین و اوصافی مانند فقیه، فقیه بزرگ، فقیه عراق، مفتی، مفتی مدینه، قاضی، عابد، ناسک، صالح، شب‌زنده‌دار، روزه‌دار، دارنده کرسی درس، استاد حدیث، سخنور توانا، امام جماعت، و پیشوا[28] دیده می‌شود، نباید دچار شگفتی شد! زیرا به تعبیر علّامه امینی: «گویا دروغ و سخن باطل، جزء زشتی‌ها نیست و هیچ کاستی و اُفتی ندارد و ناسازگار با هیچ‌یک از ارزش‌های درونی نیست و هیچ ربطی به کرامت و شخصیّت افرادِ باشخصیّت ندارد!»[29]

البتّه باید خاطرنشان کنیم که عالمان اسلامی بر پایه مبانی خود، برای زدودن منابع حدیثی از این دست احادیث تلاش‌کرده‌اند؛ به‌ویژه محدّثان بزرگ شیعه مانند «شیخ کلینی» و «شیخ صدوق» و «شیخ طوسی» که تلاش بسیاری برای پالایش منابع و مصادر حدیثی ما کرده‌اند. دیگر اینکه منابع اوّلیّه شیعی، در مقایسه با دیگران، گرفتار چنین حجمی از احادیث جعلی نبوده‌است.


9. بی‌پروایی در جعل

به همین مناسبت، خاطرنشان می‌کند که برخی‌ها دامنه جعل و افسانه‌سرایی را به همراه‌ساختن چهار نفر از برادرانِ تنی حضرت معصومه(س) به نام‌های «فضل‌علی»، «جعفر»، «قاسم» و «هادی» و برخی از برادرزاده‌ها و چند نفر خدمه، گسترش داده و همه آنان را نیز که 23 نفر بودند، در درگیری با «ملحدان ساوه» شهید ساخته‌اند! و افزوده‌اند: «زمانی مردمِ قم رسیدند که همه مردان شهید شده بودند!» و برخی جاعلان بعدی افزوده‌اند: «بانوی بزرگوار نیز، از این غصّه بیمار شد!» در همین نقل آمده که پس از این حادثه، وقتی حضرت وارد قم شد، تمام شهر و مردم را سیاه‌پوش دید؛ کنیز خود را در پی علّت فرستاد و او خبر آورد که سه روز است که حضرت رضا(ع) به دست مأمون مسموم شده و مردم عزادار ایشان‌اند و حضرت نیز که این خبر را شنید، بیهوش و سپس بیمار شد!!

اصل این قصّه‌سرایی، بر پایه کتابی فارسی و سراسر بی‌پایه به نام «بحر الأنساب»[30] نوشته «میرزامحمد ملک‌الکتّاب شیرازی» است که در اواخر قرن سیزدهم ساخته و به تاریخ 1335 ق در بمبئی چاپ شده و حتّی مبدأ سفر حضرت را بغداد شمرده‌است! کتابی که تنها با مروری کوتاه بر آن، می‌توان به ساختگی‌بودنِ مطالب آن در تراشیدن درگیری‌ها و جنگ‌ها و شهادت‌های بی‌شمار برای ده‌ها هزار نفر از امام‌زادگان پی برد!! دیگران نیز بر این واقعیّت تأکید کرده‌اند و از این بابت، در ردیف «بحر الأنساب» دیگری است که یکی از محقّقان بنام، آن را کاملاً ساخته این اواخر دانسته و افزوده که گویا به همین دلیل، مرجع تقلید وقت، آن را تحریم کرد و ناشر، نسخه‌های آن را از کتابخانه بیرون نیاورد![31]

ذکر اینها بدان دلیل است که خاطرنشان کنیم برخی‌ها چگونه دست به جعل تاریخ می‌زنند و مسائل روشن را نیز نادیده می‌گیرند و در جامعه نشر می‌دهند. نویسندگانی که قصد آشنا ساختن جامعه با تاریخ زندگی بزرگان دین را دارند یا کسانی و مراکزی که در صدد ترویج دین و تعظیم شعائر اسلامی هستند، نباید با استناد به ادّعای بی‌دلیلِ چنین افرادی، بر مطالب بی‌پایه صحّه بگذارند.


10. توجیه در مسکوت گذاشتنِ برخی مجعولات

نگارنده احتمال می‌دهد این نقد، مواجه با این خرده‌گیری خواهدشد که تاریخ‌های یادشده در ولادت و وفات حضرت(س)، اگر هم سندی ندارد و جعل شده‌است، پذیرشِ آن چه زیانی دارد؟ به‌ویژه که در چند سال اخیر، تلقّی به قبول شده‌است و بر اساس آن، این همه آثار و لوازم بار شده و در نوشته‌های فراوانی که در این سال‌ها نشر یافته و در برنامه‌های مختلفی که در رسانه‌ها بارها تکرار شده، فرصتی برای ترویج دین و تبلیغ معارف اسلامی و اهل‌بیت(ع) پدید آمده‌است. بالاخره آن بزرگوار در یکی از روزهای یکی از سال‌ها، ولادت و وفات یافته‌است و ممکن است در متن واقع، هر چند دلیل بر آن نداریم، همین تاریخ‌ها باشد! حال که هر چند بر پایه گفته‌ای نادرست، تاریخی خاصّ در این سطحِ گسترده مطرح شده و جامعه آن را باور کرده و باعث تجلیل و تکریم بیشترِ این حرم شریف و صاحب والامقام آن می‌شود، آیا بهتر نیست آن را بپذیرید و بی‌پایگی آن را مسکوت گذارید تا این فرصت در بزرگداشت آن بانوی بزرگ از میان نرود؟! مگر سایر تاریخ‌ها، همه درست و مطابق با واقع است؟ بنابراین، حالا که این تاریخ تثبیت شده، باید پرونده این بحث را بست و به بی‌پایگی آن دامن نزد و به مسائل مهمّ‌تری پرداخت.

به نظر می‌رسد این توجیه، پذیرفته نیست و حتّی اگر به هر دلیل، ترتیب اثر دادن به بی‌پایگی این تاریخ مقبول نباشد، طرحِ آن لازم است؛ زیرا نخستین اشکال، این است که این تاریخ‌ها بر پایه نسبتی نادرست شکل گرفته و در استنادات، دائماً این خلاف واقع، تکرار می‌شود و پیداست امری که اینک معلوم است واقعیّت ندارد، پس از گذشت مثلاً یکی دو قرن، جزء امور کاملاً پذیرفتۀ تاریخ می‌شود و گفته می‌شود: «لابدّ سخن معتبری بوده که همه پذیرفته‌اند و لابدّ اسناد اوّلیّه آن، از میان رفته‌است!»[32] به‌ویژه وقتی مرکزی مانند «شورای فرهنگ عمومی و شورای عالی انقلاب فرهنگی» -که باید مصوّبات آن دارای پایه علمی و پذیرفته در نظر نخبگان و متخصّصان ذی‌ربط باشد- آن را تصویب و به صورت رسمی، اعلام و در «تقویم رسمی کشور» ثبت کرده باشد!

دیگر اینکه گشودن و تأیید این باب -که به انگیزه‌های فرهنگی و معنوی می‌توان بر امری خلافِ واقع، صحّه گذاشت- پیامدهای غیر قابل کنترلی دارد که در طول تاریخ می‌تواند به پدیدآمدن انبوهی از مسائل غیر واقعی به نامِ دین و شرع مقدّس بینجامد. یک علّت منع شدید از «بدعت‌گذاری و ترتیب اثر دادن به استحسان‌های شخصی» در امور دینی و شرعی، هر چند در امور جزئی، همین است که گشایش چنین بابی، مرز ندارد و ممکن است حتّی با انگیزه‌های دینی و تنها بر پایه برداشت‌های ناقص، وصله‌های نامحدودی بر پیکره دین چسبانده شود؛ چنان‌که دسیسه‌های غرض‌ورزان را نیز، در آمیخته‌ساختن دین و شریعت به امور دیگر، نباید نادیده گرفت و «کَم لَه مِن نظیرٍ»!

دیگر اینکه مبانی و منابع دینی و فرهنگ اسلامی و معارف اهل‌بیت(ع) بسیار غنی‌تر از آن است که در تحکیم و ترویج خود، نیازمند صحّه‌گذاشتن بر اموری بی‌پایه باشد و ما نه تنها چنین وظیفه‌ای نداریم که در گسترش ارزش‌های دینی و مذهبی، امور غیر واقعی را به خدمت بگیریم؛ بلکه نباید گردِ آن برویم. استاد شهید «آیت‌الله مطهّری(ره)» در بحثی که در موضوع چگونگی به‌کارگیری «وسیله» مطرح کرده، درباره پرهیز دادن از وسیله نامشروع در تبلیغ دین و دوری از استفاده از ناآگاهی مردم به سود دین و نادرستی تهمت‌زدن به «اهل بدعت» سخن گفته و نمونه‌های تاریخی چندی را از سیره پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) شاهد گرفته و بر این حقیقت پای فشرده‌است که «هدف، وسیله را توجیه نمی‌کند!» و اسلام نه تنها نیازی به وسیله نادرست و دروغ، برای تبلیغ خود ندارد؛ بلکه این امر، به زیانِ آن است. ایشان یک نمونه از وسایل نامشروع را «جعل حدیث به نفع دین» می‌شمارد و به برخی از روایات جعلی در تشویق مردم به قرآن و دوری از سرگرم‌شدن به مطالب باطل و بیهوده اشاره می‌کند. منطق استاد شهید، این است:

«برای حقّ، باید از حقّ استفاده‌کرد. معنی این حرف، این است: اگر من بدانم چنانچه یک حرف ناحقّ و نادرست و یک دروغ بگویم یا یک حدیث ضعیف -حدیثی که خودم می‌دانم دروغ است!- برای شما بخوانم، همین امشب همه گنهکارانِ شما توبه می‌کنند و همه شما نمازِ شب خوان می‌شوید، اسلام به من چنین کاری را اجازه نمی‌دهد! ... اسلام نیازی به این دروغ‌ها ندارد. حقّ را با باطل آمیختن، حقّ را از میان می‌برد! وقتی انسان حقّ را ضمیمه باطل کرد، حقّ دیگر نمی‌ایستد؛ خودش می‌رود! حقّ تاب اینکه همراه باطل باقی بماند، ندارد.»[33]

ما تأکید داریم که یکی از وظایف روشن ما -که قرآن و سنّت و عمل مسلمین در طول تاریخ، بر آن گواهی می‌دهد- لزوم تکریم و بزرگداشت از بزرگان دین و شخصیّت‌های مذهب، به‌ویژه خاندان اهل‌بیت(ع) و امام‌زادگان والاتبار است و در این میان، آن‌گونه که از روایات نیز پیداست، حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) جایگاه ویژه‌ای دارد. همه سخن، در این است که این ادای وظیفه، لزوماً نیازمند پذیرشِ تاریخی بی‌پایه نیست و پیوند زدن این امور پسندیده به امری غیر واقعی، توجیه درستی ندارد؛ بلکه باید به شیوه‌ای درست و منطقی انجام شود.

یک راه، این بوده و هست که روزی به عنوان روز بزرگداشت آن حضرت معرّفی شود؛ مانند آنچه درباره «حضرت احمد بن موسی شاه‌چراغ(ع)» صورت گرفته و ثبت شده‌است. حتّی انضمام بزرگداشت آن بانوی بزرگ، به روزهای ولادت و شهادت امام رضا(ع) نیز امری متناسب خواهدبود. سلام و صلوات خداوند بر فاطمه معصومه(س) و دیگر بانوان هم‌جوار ایشان، و بر پیامبر(ص) و خاندان پاک او، و سلام بر همه دوستداران اهل‌بیت(ع).

-------
[1]. آنچه در «تاریخ قم» به نقل برخی مشایخ قرن چهارم قم آمده، این است که فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) پس از حضور امام رضا(ع) در خراسان -که در سال 200 هجری، به خواست و دستور مأمون عبّاسی صورت گرفت- در سال 201 از مدینه عازم دیدار برادر خود در مرو شد و در پی بیماری، پس از هفده روزه توقّف در قم رحلت‌کرد.(حسن بن محمّد قمی، تاریخ قم، ص 213) امّا اینکه رحلت ایشان نیز در همین سال بوده، روشن نیست؛ چون نمی‌دانیم ایشان چه وقتی از سال 201 از مدینه بیرون آمده‌است؛ امّا پیداست رحلت عادتاً نمی‌توانسته بعد از سال 202 باشد؛ چنان‌که از برخی روایات امام رضا(ع) -که اشاره به قبر خواهر خود می‌کند- بر می‌آید که رحلت ایشان، پیش از شهادت امام(ع) بوده‌است که در سال 203 یا 202 و بنا بر نقلی 206 واقع شده‌است. با این حال، بیشتر می‌توان حدس زد که وفات آن بانو، در همان سال 201 واقع شده‌است؛ چون همان‌گونه که برخی حدس زده‌اند، حضرت قاعدتاً همراه کاروان حاجیانی شده‌است که به ایران بر می‌گشته‌اند که طبعاً در اوائل سال بوده‌است. البتّه این گفته در صورتی است که خروج حضرت رضا(ع) از مدینه را آن‌گونه که برخی گفته‌اند، 10 جمادی‌الاولی سال 201 ندانیم؛ وگرنه این احتمال، بیشتر قوّت خواهدگرفت که وفات در سال 202 بوده‌است.
[2]. برخی آن را کتابخانه حرم نبوی شمرده‌اند! و برخی حدس زده‌اند مقصود، کتابخانه عارف حکمت باشد! خودِ جاعل نوشته که در مدینه طیّبه در «کتابخانه مبارکه» به‌دست آورده‌است!
[3]. مقصود از این جزوه، کتابچه بی‌اعتبار «نور الآفاق» است که در ادامه، از آن نیز سخن خواهیم‌گفت.
[4]. علی‌اصغر فقیهی، مجلّه «نامه قم»، بهار و تابستان 78، شماره 5 و 6، ص 263.
[5]. پیداست این مقطع، یازده روز است و نام‌گذاری به «دهه»، لابدّ از باب مسامحه یا بیرون‌کردنِ یکی از این دو روز است؛ همانند دهه فجر!
[6]. اگر به بازتاب گسترده این ادّعای نادرست، و پذیرش و رسمیّت‌دادنِ گسترده آن در این سال‌ها توجّه شود، می‌توان از زاویه‌ای دیگر گفت چندان هم ناشیانه نبوده‌است!
[7]. در فهرست‌ها، گاه از آن با عنوان «لواقح الأنوار فی طبقات السادة الأخیار» و «... السادة و الأخیار» نام برده شده‌است؛ چنان‌که نویسنده با قید «مصری» نیز آمده‌است.
[8]. ذبیح‌الله محلّاتی، ریاحین الشریعة، ج 5، ص 31-32.
[9]. جدّ «آیت‌الله مرعشی‌نجفی»، اهل تبریز و معروف به «سیّدالحکمای تبریزی» بوده‌است و ایشان که در گذشته معروف به «تبریزی» بوده، در سال 1343 ق وارد قم شده‌است و از حدود 17 سال پیش از درگذشت مرحوم «متولّی‌باشی» ساکن قم بوده‌است و از نزدیک، در جریان ادّعای جاعل قرار داشته‌است.
[10]. در برخی منابع کتاب‌شناسی، نام «نزهة الأبرار فی نسب السادة الأبرار» ثبت و ترجیح داده شده‌است.(عبدالجبّار رفاعی، معجم ما کُتب عن الرسول و اهل‌البیت(ع)، ج 10، ص 651) مرحوم «آقابزرگ» نیز بر خلاف «الذریعة»، در «ذیل کشف الظنون»(ص 107، مربوط به ص 1938 کشف الظنون) آن را با همین نام، به فهرست کتاب افزوده‌است و با توجّه به اصل موضوع و نویسنده آن و موارد مشابه، همین نیز درست‌تر به نظر می‌آید.
[11]. آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج 24، ص 107: «نزهة الأبرار فی نسب أولاد الأئمّة الأطهار، للسیّد موسى الموسوی البرزنجی الشافعی المدنی. مطبوع کما حُکِىَ عنه، فراجعه.» یک احتمال در ضمیر «کما حُکِیَ عنه» در این عبارت، این است که چاپی‌بودن آن را به نویسنده نسبت می‌دهد. در برخی فهرست‌های اینترنتی نیز -که آثاری در موضوع نسب‌شناسی، به ترتیب تاریخ فهرست شده- این کتاب در کنار آثار پایانی قرن چهاردهم آمده‌است.
[12]. این بنده نگارنده، به‌رغم اطمینان به نادرستی نسبت تاریخ ولادت و وفات به «نزهة الأبرار»، برای به‌دست آوردن آگاهی بیشتر از نویسنده و تاریخ چاپ و نام درست کتاب، ساعت‌های بسیار زیاد و در مجموع، چندین روز را مصروف جست‌وجو، از جمله در فهرست صدها کتابخانه بزرگ و کوچک کشور و منابع کاغذی و دیجیتالی و مجازی داخل و خارج کشور کرده؛ امّا هیچ اثری از کتاب و نویسنده آن، جز همان آگاهی که مرحوم «شیخ آقابزرگ تهرانی» با دو نام مختلف در «الذریعة» و «ذیل کشف الظنون حاجی خلیفه» به دست می‌دهد، به‌دست نیاورده‌است و تمام منابع بعدی نیز، به استناد ایشان، از چنین کتابی نام برده‌اند. خود «آقابزرگ» نیز، پیداست که کتاب را ندیده‌است؛ هم از این جهت که تصریح به «حکایت» باواسطه از نویسنده می‌کند و هم از این‌رو که به‌رغم وصف «شافعی بودن» نویسنده -البتّه اگر نویسنده، وجود خارجی داشته‌باشد!- کتاب را در «الذریعة» -که اختصاص به کتاب‌های شیعه دارد- فهرست کرده و ظاهراً با توجّه به قید «... فی نسب أولاد الأئمّة الأطهار» در عنوان کتاب، احتمال شیعه‌بودن نویسنده را در واقع، داده‌است؛ ولی با تعبیر «فراجعه» که این نیز، نشان می‌دهد کتاب را ندیده، ابهام خود درباره اصل یا محتوا یا نویسنده را نشان داده‌است. پیداست بر اساس عنوانی که آن مرحوم در «ذیل کشف الظنون» با قید «... فی نسب السادة الأبرار» آورده، جایی برای تردید در غیر شیعه بودنِ نویسنده نیز باقی نمی‌ماند؛ از این‌رو، می‌توان زرنگی جاعل را تحسین‌کرد! زیرا مطلبی بی‌پایه را به منبعی که هیچ‌کسی به آن دسترسی نداشته و ندارد و کتاب‌شناس بزرگ، «آقابزرگ تهرانی» نیز آن را ندیده و نام آن را به واسطه دیگری و با تردید در مذهب وی، آن هم دو گونه نقل می‌کند، نسبت داده‌است! این است که برخی احتمال داده‌اند منبع حکایت برای مرحوم «آقابزرگ» نیز، همان کتاب «نور الآفاق» -یا منابع دیگر که از آن نقل کرده‌اند- باشد! این است که گزافه نیست گفته‌شود کتابی با این عنوان، وجود خارجی نداشته و ندارد و همانند تاریخ‌های مورد بحث، ساخته و پرداخته جاعل است! البتّه اگر کسی، نگارنده را به نسخه‌ای از کتاب یا مشخّصات کامل نویسنده آن(؟!) راهنمایی کند، بر او احسان کرده‌است.
[13]. ظاهراً تعبیر «فلانه مجتهد» که در عبارت مرحوم «شیخ ذبیح‌الله محلّاتی» آمده، اشاره به همین وصف است.
[14]. محمّدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج 49، ص 2-10.
[15]. «آیت‌الله استادی» در اینجا در پاورقی، با اشاره به مطالب پنج‌گانه کتاب نوشته‌اند: «آنچه از یاقوت حموی نقل کرده، در معجم البلدان یا مراصد باید باشد که نیست؟! ادّعای سابقه هفتصد سال خائم و خازن بودن؟! تاریخ تولّد و وفات حضرت معصومه را از کتاب لواقح الأنوار؟!! و تاریخ تولّد و وفات حضرت عبدالعظیم را از سه کتاب که نشانی آنها در دست نیست؟!! و نقل حدیث شریف کساء با سندی آن‌گونه و مصادری آن‌چنان که در متن نقل شده؟!!! عصمنا الله من الزلل.»
[16]. مجلّه «نور علم»، 1372ش، ش 50 و 51، ص 297-301.
[17]. سیّدرسول علوی و علی‌اکبر زمانی‌نژاد، شناخت‌نامه حضرت عبدالعظیم و شهر ری، ص 352-356. خاطرنشان می‌کند که جناب «حجّت‌الاسلام و المسلمین آقای عزیزالله عطاردی‌قوچانی» نیز که حدود نیم‌قرن پیش، کتاب «زندگانی حضرت عبدالعظیم(ع)» را نگاشته، در صفحه 64 تصریح کرده که به‌رغم بررسی و پیگیری، چیزی درباره تاریخ ولادت و وفات آن حضرت به‌دست نیاورده‌است.
[18]. عبدالله بحرانی‌اصفهانی، عوالم العلوم و المعارف، ج 21، ص 328.
[19]. ر.ک: محمّد بن حسن عاملی، الفصول المهمّة، ج 1، ص 22، مقدّمه محقّق. نسخه‌ای از این رساله کوتاه 22 برگی، در فهرست کتابخانه فاضل خوانسارى(ج 1، ص 204) معرّفی شده‌است؛ ر.ک: علی صدرایی‌خوئی، فهرستگان نسخه‌های خطّی، ج 5، ص 21. عنوان رساله در این فهرست، چنین است: «العربیّة العلویّة و اللغة المرویّة عنهم علیهم السلام».
[20]. علی نمازی، مستدرک سفینة البحار، ج 8، ص 261-262.
[21]. استاد معظّم(دام ظلّه) که خود در قم متولّد شده(1346 ق برابرِ 1306 ش) و حضور داشته‌اند، درگذشت «متولّی‌باشی» را اوّل ذی‌قعده 1359 شمرده‌اند.
[22]. تعبیر «جعّالان» درباره او که در سخن استاد معظّم آمده، و نه «جاعلان»، می‌تواند اشاره به جعل‌های دیگری از وی باشد؛ چنان‌که ملاحظه کتابچه وی، شاهد آن است!
[23]. سیّدموسی شبیری‌زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ج 2، ص 516، با عنوان «تاریخ مجعول».
[24]. چنان‌که فردی با اشاره به سستی این تاریخ‌ها در نگاه اهل دقّت، افزوده‌است: «امّا انصاف این است که باید روزى را به عنوان ولادت آن حضرت و روزى را به عنوان وفات آن حضرت، گرامى داشت؛ زیرا به هر حال، حضرت یک روز به دنیا آمده و یک روز هم رحلت نموده است و چنانچه قولى قوى براى تعیین این روز، در دست بود که خوب؛ و الّا به همان اقوال ضعیف، از باب تسامح در ادلّه سنن متمسّک می‌شویم و آن دو روز را به همین عنوان، احترام می‌کنیم»! ملاحظه می‌شود که دلیل «باید»، این است که به هر حال، آن حضرت یک روزی متولّد شده و روزی نیز رحلت کرده است!!
[25]. نگارنده در جای دیگر، به تفصیل بحث و تأکید کرده‌است که ادلّه این قاعده، تنها وجود ثواب را می‌رساند و نه استحباب مفاد حدیث ضعیف را.
[26]. از جمله، ر.ک: شیخ مرتضی انصاری، رسائل فقهیّه، ص 159.
[27]. همان، ص 172.
[28]. اینها بخشی از اوصافی است که «علّامه امینی» به نقل از منابع اهل‌سنّت در شرح سلسله حدیث‌سازان و دروغ‌گویان آورده‌است. ر.ک: عبدالحسین امینی، الغدیر، ج 5، ص 209-277.
[29]. عبدالحسین امینی، الغدیر، ج 5، ص 276.
[30]. بحر الأنساب، ص 159-160. از این کتاب، به نام «ریاض الأنساب و مجمع الأعقاب» نیز نام برده شده‌است.
[31]. محمّدتقی دانش‌پژوه، نشریّه «ادبیّات و زبان‌ها»، سال هشتم، مهر 1339، ص 42.
[32]. این نکته درباره تاریخی که اخیراً برای حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) ذکر می‌کنند نیز، عیناً جاری است! منشأ جعل تاریخ ولادت و وفات برای آن حضرت نیز، همان کتابچه «نور الآفاق» است!
[33]. ر.ک: مرتضی مطهّری، مجموعه آثار، ج 16، ص 96-115.

*******

پی‌نوشت:
*: عنوان پژوهش مذکور، «تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه(س)، شرحی بر یک سندسازی بی‌پایه» نگاشته جناب «حجّـت‌الاسـلام و المسلمیـن سـیّدضـیاء مـرتضـوی» بوده که پس از تلخیص و ویرایش و با اندکی تصحیح عرضه شده‌است. برای مطالعه مقاله کامل ایشان، به نشانی زیر بنگرید:

http://historylib.com/index.php?action=article/view/1528


التماس دعا

۱ نظر ۲۶ مرداد ۹۴ ، ۰۲:۵۹
محسن فصاحت ( آسمان 25 )

نمونه و ثمره‌ای از بی‌اعتباری قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن


یکی از دوستان پرسید: «آیا نماز ۸ رکعتی داریم؟»

بنده پاسخ دادم:

خیر! دربارهٔ نماز اعرابی هم، در این لینک آمده که یک دو رکعتی است و دو تا چهار رکعتی:

«نماز مستحبی که بیش از دو رکعت باشد با یک سلام کدام است؟»

نشانی صفحه ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا حذف از منبع:

https://web.archive.org/web/20180613135429/http://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa10450

سپس بهانه‌ای شد و منبع‌های آن مطلب را پیگیری کردم؛

روایت را از «وسائل الشیعة» نقل کرده‌بود و آن هم از «مصباح المتهجّد» نقل کرده‌بود؛

ترجمه و برداشتی که در سایت اسلام‌کوئست آمده، درست است؛ زیرا در آن روایت هست: «فصلّ ثمان ركعات بتسليمتين»


امّا دربارهٔ «العروة الوثقی» نکته‌ای هست که ذکر می‌کنم:

در «عروه» چنین فرموده:

«(مسألة ٦): النوافل كلها ركعتان لا يجوز الزيادة عليهما ولا النقيصة إلا في صلاة الأعرابي، والوتر.»


حضرت آیت‌الله العظمی سیستانی(مدّ ظلّه العالي) بر این مسئله، دو تعلیقه دارند:

«۱. ( ﻻ ﻳﺠﻮﺯ ﺍﻟﺰﻳﺎﺩﺓ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻭ ﻻ ﺍﻟﻨﻘﻴﺼﺔ ): ﺗﻘﺪﻡ ﺍﻧﻪ ﻻ ﻳﺒﻌﺪ ﺟﻮﺍﺯ ﺍﻻﺗﻴﺎﻥ ﺑﺎﻟﻮﺗﺮ ﻣﺘﺼﻠﺔ ﺑﺎﻟﺸﻔﻊ.

۲. ( ﺇﻻ ﻓﻲ ﺻﻼﺓ ﺍﻻﻋﺮﺍﺑﻲ ) : ﺑﻨﺎﺀً ﻋﻠﻰ ﻣﺸﺮﻭﻋﻴﺘﻬﺎ.»


تعلیقهٔ دوم مُشعر به این است که سند روایت، نزد معظّم‌له ضعیف است و چون ایشان، «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» را قبول ندارند، نمازها و دعاهای ضعیف‌السند را «مشروع(مستحبّ شرعاً)» نمی‌دانند و مقلّدان ایشان باید «رجاءً(به امید مطلوبیّت)» آنها را انجام‌دهند.

به همین نکته، در مسئلهٔ 19 رسالهٔ توضیح‌المسائل جامع تصریح شده‌است که چون مهمّ است، اینجا می‌آورم:

«مسأله ۱۹. بسیاری از مستحبّاتی كه در این رساله ذكر شده مستحب بودن آنها بر پایه قاعده‌ای به نام «تسامح در ادلّه سُنَن» می‌باشد و چون این قاعده در نزد ما ثابت نشده بنابراین در صورتی که مکلّف بخواهد آن‌ها را انجام دهد، لازم است رجاءً و به امید آنكه مطلوب باشد، بجا آورد و حكم در بسیاری از مكروهات نیز چنین است و آنها را رجاءً و به امید آنكه مطلوب باشد ترک نماید.»

منبع: https://www.sistani.org/persian/book/25103/4003

نشانی صفحه ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا در دسترس‌نبودنِ منبع:

https://web.archive.org/web/20180613140156/https://www.sistani.org/persian/book/25103/4003


نکتهٔ مهمّ برای مقلّدان معظّم‌له:

امروزه کتاب «مفاتیح‌الجنان» در دسترس همهٔ مردم است و منبع دعایی آنان به شمار می‌رود؛ تا جایی که به شوخی می‌توان گفت: «بسیاری از مؤمنان، از شیخ عبّاس قمی(ره) تقلید می‌کنند!»

در حالی که باید دقّت‌کرد که استنادات شیخ عبّاس قمی(ره) در مفاتیح‌الجنان، در هر مورد نیاز به بررسی جداگانه دارد؛ یعنی از مطالب معتبر تا ضعیف در آن پیدا می‌شود؛ زیرا ظاهراً ایشان، قائل به «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» بوده‌است.

برخی از علماء «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» را پذیرفته و بر اساس «اخبار من بلغ»، با هر حدیث ضعیفی، «مستحبّات و مکروهات» را به شارع منتسب می‌کنند.

برخی از مراجع معظّم تقلید(از جمله حضرت آقای سیستانی) در آغاز رسالهٔ خویش نسبت به اینکه «مستحبّات و مکروهات مذکور در رساله(مثلاً مستحبّات مذکور در وضوء و نماز و روزه و ...)، باید رجاءً انجام شود.» تصریح کرده‌اند؛

با این تصریح، ادعیه و اعمالی که در کتاب‌هایی مانند «مفاتیح» آمده، تکلیفشان روشن است!!

از این‌رو، مقلّدان ایشان حقّ ندارند «مستحبّات و ادعیهٔ ضعیف‌السند مفاتیح و ...» را به قصد ورود و استحباب شرعی انجام دهند و باید رجاءً به‌جا بیاورند.


برای نمونه و ثمرهٔ نکته‌ای که گفته‌شد، به این مسئله که به اعمال شب ۲۳ ماه مبارک رمضان نیز مربوط می‌شود، توجّه‌کنید:


«مسأله ۴۴۹. كسی كه غسل جنابت كرده، نباید برای نماز وضو بگیرد و با غسل‌های واجبِ دیگر (غیر از غسل استحاضه متوسّطه) و با غسل‌های مستحب كه استحباب آن ثابت است و در مسأله (463) می‌آید نیز می‌تواند بدون وضو، نماز بخواند، هرچند احتیاط مستحب آن است كه وضو هم بگیرد.»

منبع: https://www.sistani.org/persian/book/25103/4011

اگر به اعمال این شب در کتاب «مفاتیح» بنگرید، غسلی را در آغاز شب و غسل دیگری را در پایان شب، مستحبّ شمرده‌است؛

غسل نخست، طبق نظر حضرت آقای سیستانی، مشروع(شرعاً مستحبّ) است و کفایت از وضو می‌کند؛

ولی استحباب شرعی غسل آخر شب، از نظر معظّم‌له ثابت نشده؛ پس مقلّد ایشان نمی‌تواند غسل آخر شب را به نیّتِ مستحبّ‌بودن انجام‌دهد(وگرنه مرتکب بدعت و کار حرام شده‌است!) و اگر رجاءً هم به‌جا بیاورد، کفایت از وضو نمی‌کند!


مستند آنچه گفته‌شد، از رسالهٔ توضیح‌المسائل جامع(با تلخیص):


«مسأله ۴۶۳. در شرع مقدّس اسلام غسل‌های مستحب زیاد است و از آن جمله است:

1.غسل جمعه: ...

2 تا 7. غسل شب اول و هفدهم و نوزدهم و بیست و یكم و بیست و سوم و بیست و چهارم ماه رمضان.

8 و 9. غسل روز عید فطر و عید قربان و وقت آن از اذان صبح است تا غروب و بهتر آن است كه پیش از نماز عید به جا آورده شود. ...

شایان ذکر است غسل‌های مذکور به أدلّه معتبر، مستحب بودن آنها ثابت شده است.


مسأله ۴۶۴. فقهاء عظام رضوان الله تعالی علیهم موارد زیادی را جزء غسل‌های مستحبّی نقل فرموده‏‌اند كه از جمله آنها این چند غسل است:

1. غسل تمام شب‌های فرد ماه رمضان و غسل تمام شب‌های دهه آخر آن و غسل دیگری در آخر شب بیست و سوم آن. ...

شایان ذکر است، مستحب بودن این غسل‌ها ثابت نیست و كسی كه می‌خواهد آنها را انجام دهد باید به قصد رجاء به جا آورد.»

منبع: https://www.sistani.org/persian/book/25103/4011

نشانی صفحه ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا در دسترس‌نبودنِ منبع:

https://web.archive.org/web/20180613140900/https://www.sistani.org/persian/book/25103/4011


التماس دعا

۰ نظر ۱۹ تیر ۹۴ ، ۱۹:۳۳
محسن فصاحت ( آسمان 25 )

سند قرآن به سر گرفتن در شب قدر و چگونگی دعا خواندن - ویرایش دوم: 20 خرداد 1397


با یکی از دوستان بحثی داشتم كه نتيجه‌اش را اينجا می‌نگارم.

ابتدا پیام زیر را كه در شبکه‌های اجتماعی پخش شده، بخوانيد:


******* آغاز آن پيام *******

«مراسم به سر گذاشتن قرآن سند ندارد؟!»

امروزه در کشور، یکی از مراسم مذهبی پرتبلیغ و پرتکرار در صدا و سیما و مساجد و حسینه‌ها قرآن به سر گرفتن در شب قدر است که اشکالاتی دارد:


«اشکالات شرعی و عقلی قرآن بر سر گذاشتن در شب‌های قدر»

یکی از اعمال معمول در شب‌های مبارک قدر، قرار دادن قرآن بر سر و خواندن این دعا است:

«اللّهمّ بحقّ هذا القرآن و بحقّ من أرسلته به و بحقّ کلّ مؤمن مدحته فیه و بحقّک علیهم، فلا أحد أعرف بحقّک منک»؛ یعنی: «خدایا! به حقّ این قرآن و به حقّ کسی که به وسیله او آن را فرستادی، و به حقّ هر مؤمنی که در قرآن او را ستودی و به حقّ تو بر آنها، که هیچ‌کس جز خودت به آن آشنا نیست!»

پس ده مرتبه بگوید: «بک یا الله» ده مرتبه: «بمحمّد» ده مرتبه: «بعليّ» ده مرتبه: «بفاطمة» ده مرتبه: «بالحسن» ده مرتبه: «بالحسین» ... تا ده مرتبه: «بالحجّة».


با وجودی که این مراسم و دعا هم از نظر سند و هم از نظر محتوا، دارای اشکالات عدیده‌ای است، در همه مراسم شب‌های احیاء خوانده می‌شود و حتّی از مهمّ‌ترین بخش‌ها و از ضروریّات مراسم شب‌های قدر به حساب می‌آید.


1- آقا شیخ عبّاس قمی این مراسم و دعا را در کتاب «مفاتیح الجنان» بدون ذکر هیچ سندی آورده است. ایشان حتّی این دعا را توصیه هیچ امامی هم ندانسته و مشخّص نمی‌کند که به چه دلیل شرعی یا عقلی، این مراسم از اعمال مشترک همه شب‌های قدر است و چه چیزی باعث شده است که ایشان آن را به مؤمنین توصیه کنند.


2- تحقیق در سند این دعا، ما را تنها به دو کتاب «اقبال سید بن طاووس» و «بحار الانوار مرحوم مجلسی» هدایت کرد. در هر دو کتاب، عیناً یک عبارت آمده بود. تقدّم زمانی سید بن طاووس بر مجلسی و اشتراک عبارت هر دو، مشخّص می‌کند که احتمالاً مرحوم مجلسی آن را از سید بن طاووس نقل کرده است.


3- سید بن طاووس این دعا را از کتاب غیر معتبری به نام «اغاثة الداعي» نقل کرده و به امام صادق(ع) هم نسبت داده است. در این کتاب، هیچ سلسله سندی برای این انتساب ذکر نشده است. یعنی نویسنده کتاب مشخّص نکرده است که چه کسانی این دعا را از امام صادق(ع) برای او نقل کرده اند یا ایشان آن را از چه کتابی اقتباس کرده است.


4- بنا بر آنچه گفته شد، سند این دعا از نظر علمای رجال، مرسل و بی‌اعتبار است. شاید به همین جهت، صاحب کتاب «مفاتیح» از انتساب این مراسم و دعا به امام صادق(ع) خودداری کرده است. شاید ایشان اگر می‌دانست روزی این دعا جزء ضروریّات مراسم شیعیان می‌شود و برای عوامّ و خواصّ تا این حدّ اهمّیّت پیدا می‌کند که با آداب و روضه‌خوانی خاصّ برای هر یک از ائمّه، این مراسم انجام می‌گیرد، آن را اصلاً در کتاب خود نقل نمی‌کرد!


5- البتّه دعا اگر مضمون درستی داشته باشد، نیازی به سند ندارد. نکته اساسی این است که مضمون این دعا، تناسب چندانی با ادعیه اصیل اهل‌بیت(ع) ندارد. نه مطلب مهمّی در عبارت آن وجود دارد و نه با توحید و ادب توحیدی که در ادعیه امامان شیعه(ع) موج می‌زند، تناسب دارد. مقایسه دعای کمیل امام علی(ع)، عرفه امام حسین(ع)، ابوحمزه امام سجّاد(ع) با این دعا، به خوبی تفاوت دعای ائمّه(ع) با دعاها و مراسم ساختگی مثل این دعا را به خوبی مشخص می‌کند. به نظر می‌رسد که این مراسم و این دعا، ساخته رمّالان و دعانویسان صوفی‌مسلکی باشد که سال‌ها بعد از غیبت امام زمان(عج) آن را این‌گونه تنظیم کرده باشند؛ چون:


6- ائمّه(ع) در هیچ‌جا نام خود را در ردیف نام پیامبر(ص) قرار نمی‌دهند؛ چه رسد به اینکه آن را در عرض نام خدا قرار دهند و توصیه کنند به همان میزان که نام خدا را صدا می‌زنید، ده بار نیز نام پیامبر(ص) و ده بار نیز نام تک‌تک ائمّه(ع) را صدا بزنید و خدا را به آنان قسم دهيد.


7- ائمّه(ع) در دعاها، نام ائمّه بعد از خود را ذکر نمی‌کرده‌اند. این دعا چگونه می‌تواند از امام صادق(ع) باشد؟ در حالی که بزرگ‌ترین شاگرد امام صادق(ع) یعنی «زرارة بن اعین» نام امام بعد از استاد خود(امام صادق) را نمی‌دانست و بعد از وفات امام صادق(ع) فرزند خود را به مدینه فرستاد تا جانشین او را بشناسد!

******* پايان آن پيام *******


حقیر، ضمن پذیرش اصل اشکال و ضعف سندی، به برخی اشتباهات آن پیام، به‌ویژه بندهای 5 تا 7 پاسخ‌هایی دادم.

سپس جست‌وجوی اینترنتی کردم؛ یکی دو مطلب یافتم که گرچه روایاتی را آورده‌بود، روش علمی نداشت و در صدد ماست‌مالی‌کردن بود!

پاسخ جناب آقای «دکتر محسن کدیور»، علمی بود که غیر از بند 8 و 12 (زیرا ضعیف‌بودنِ سند برابر با جعلی‌بودنِ روایت نیست و این مراسم نیز، مایۀ وهن مذهب نیست) و فارغ از بندهای 9 و 10 و 11 نتیجه‌گیری(که باید دربارهٔ آنها تحقیق‌کنم)، بقیّه‌اش پذیرفتنی می‌نماید.
پاسخ ایشان را می‌آورم و پس از آن، نکاتی را که به نظرم می‌رسد، عرض می‌کنم.


******* آغاز پاسخ دكتر محسن كديور *******
مقدمه:

ماه مبارک رمضان ماه تلاوت قرآن و دعا و مناجات است. بهترین دعاها ادعیه‌ی قرآنی و دعاهایی با سند معتبر از رسول خدا (ع) یا ائمه‌ی هدی (ع) است. خواندن دعاهایی که در دلالت اعوجاجی ندارند، ولو توسط علما ساخته شده باشند، – البته بدون انتساب به پیامبر یا ائمه – مشکلی ندارد. حتی می توان با هر زبانی با هر مضمون درستی با خدا راز و نیاز کرد.

این مکتوب پاسخ به پرسش‌هایی درباره سند و اعتبار بعضی ادعیه مشهور ماه مبارک رمضان است. ... نویسنده همانند برخی علمای اصولی به «قاعده تسامح در ادله سنن» (آسان‌گیری در سند أمور مستحب) مبحوث در علم أصول فقه باور ندارد. این قاعده بر فرض اعتبار، تنها ثواب امور مستحب را تضمین می‌کرد نه صحت آنها را! پالایش میراث غنی اهل بیت پیامبر (ص) از احادیث ضعیف و خصوصاً مجعول، از وظایف دینی و علمی آشنایان با این معارف است. ...

دعای قرآن به سر شبهای قدر

اول. قدیمی ترین کتابی که دعای مذکور در آن نقل شده است امالی شیخ طوسی (م ۴۶۰) است:

أبو محمد الفحام، قال: حدثنی أبو الحسن محمد بن أحمدالهاشمی المنصوری بسر من رأى، قال: حدثنا أبو السرى سهل بن یعقوب بن إسحاق مؤذن المسجد المعلق بصف شنیف بسر من رأى سنة ثمان وتسعین ومائتین، قال: حدثنا الحسن بن عبد الله بن مطهر، عن محمد بن سلیمان الدیلمی، عن أبیه، قال: جاء رجل إلى سیدنا الصادق (علیه السلام)، فقال له: یا سیدی، أشکوا إلیک دینا رکبنی وسلطانا غشمنی، وأرید أن تعلمنی دعاء اغتنم به غنیمة أقضی بها دینی وأکفی بها ظلم سلطانی. فقال: إذا جنک اللیل، فصل رکعتین، اقرأ فی الأولى منهما الحمد وآیة الکرسی، وفی الرکعة الثانیة الحمد وآخر الحشر ” لو أنزلنا هذا القرآن على جبل ” إلى خاتمة السورة، ثم خذ المصحف فدعه على رأسک وقل ” بهذا القرآن وبحق من أرسلته به، وبحق کل مؤمن مدحته فیه، وبحقک علیهم، فلا أحد أعرف بحقک منک بک یا الله ” عشر مرات، ثم تقول ” یا محمد ” عشر مرات ” یا علی ” عشر مرات ” یا فاطمة ” عشر مرات ” یا حسن ” عشر مرات ” یا حسین ” عشر مرات ” یا علی بن الحسین ” عشر مرات ” یا محمد بن علی ” عشر مرات ” یا جعفر بن محمد ” عشر مرات ” یا موسى بن جعفر ” عشر مرات ” یا علی بن موسى ” عشر مرات ” یا محمد بن علی ” عشر مرات ” یا علی بن محمد ” عشر مرات ” یا حسن بن علی ” عشر مرات ” یا حجة ” عشر مرات. ثم تسأل الله (تعالى) حاجتک. قال: فمضى الرجل وعاد إلیه بعد مدة، قد قضى دینه، وصلح له سلطانه، وعظم یساره. (الأمالی، الشیخ الطوسی، الصفحة ٢٩٢، حدیث ۵۷۶)

راویان طبقه اول و دوم روایت سلیمان بن عبدالله دیلمی و پسرش محمد بن سلیمان دیلمی هستند. هر دو از غالیان کذاب هستند، نجاشی: «محمد بن سلیمان بن عبد الله الدیلمی: ضعیف جدا، لا یعول علیه فی شیء» آقای سید ابوالقاسم خویی: «أن محمد بن سلیمان هذا لا یعمل بروایته لتضعیف النجاشی و الشیخ المؤید بتضعیف ابن الغضائری. وکلا طریقی الشیخ ضعیف، أحدهما بأبی المفضل، والآخر بإبراهیم بن إسحاق النهاوندی.» (معجم رجال الحدیث ج ۱۷ ص ۱۳۵-۱۳۹)

به همین دلیل شیخ این روایت جدّاً ضعیف را در کتاب دعایی اصلی خود یعنی مصباح المتهجد در اعمال شب قدر نقل نکرده است.

روایت فوق عیناً در کتاب امالی ابن الشیخ (ص ۱۸۳) هم نقل شده است. قطب راوندی (م ۵۷۳) در کتاب دعوات خود بدون ذکر نام امام مشخص روایت فوق را بدون سند نقل کرده است. طبرسی (قرن ۶) در مکارم الاخلاق باز بدون سند همین مضمون را از امام رضا (ع) نقل کرده است.


دوم. دیگر کسی که این روایت را در آثار خود نقل کرده است جناب سید بن طاووس (علی بن موسی بن جعفر م ۶۶۴) است. ایشان این روایت را در کتاب اغاثة الداعی، جمال الاسبوع و إقبال الأعمال نقل کرده است. کتاب اغاثة الداعی در دست نیست.

شیخ آقا بزرگ طهرانی در الذریعه (ج ۲ ص ۲۴۹) کتاب اغاثة الداعی را اینگونه معرفی کرده است: «(۹۹۹: إغاثة الداعی) للسید رضی الدین علی بن موسى بن طاوس الحسنی الحلی المتوفى سنه ۶۶۴، یحیل إلیه فی مواضع من کتابه  الاقبال، منها فی شهر رمضان عمل لیله القدر.» آشنایی با تعبیرات شیخ آقا بزرگ در دائره المعارف خود نشان می‌دهد که ایشان نیز این کتاب را مشاهده نکرده است. در حد اطلاع من این کتاب به زمان ما نرسیده است.

روایت در جمال الاسبوع (ص ۸۱) فاقد سند است.

اتان کلبرگ در کتاب «کتابخانه سید بن طاووس» کتاب یادشده را اینگونه معرفی کرده است: «۱۶. کتاب اغاثة الداعی و اعانة الساعی: الذریعة ج۲ ص ۲۴۹ ش ۹۹۹؛ الاقبال ۱۸۷ و ۴۱۸؛  مهج الدعوات ۱۰۳ ، ۱۴۵، ۲۹۴ ، ۳۲۱-۳۲۰ . مورد نقل شده در اقبال مشتمل بر دو دعای معروف به ” دعاء المصحف الشریف ” است . این دعا در وقتى که قرآن بر سر گذاشته شده خوانده مى شود . در مهج ۲۹۴، کتاب اغاثة به عنوان کتابی که مشتمل بر دعاهایى با انشاء حضرت مهدى (عج) است توصیف شده است.

Ethan Kohlberg, Medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, ‎E. J. Brill, 1992, Chapter 2: Works of Ibn Tawus‎ 

ترجمه فارسی ص ۶۷


مهمترین کتاب دعایی سید بن طاووس اقبال است. نام کامل این کتاب «کتاب المضمار السباق واللحاق بصوم شهراطلاق الأرزاق وعتاق الأعناق»، و«کتاب الاقبال بالاعمال الحسنة فیما نذکره مما یعمل میقاتا واحدا کل سنة» می باشد اولی درباره اعمال ماه مبارک رمضان و دومی اعمال دیگر ماههای سال است. هر دو کتاب به نام واحد «إقبال الأعمال» در سه مجلد منتشر شده است. بنابراین الإقبال بالاعمال الحسنة کتابی مجزا از کتاب اقبال الاعمال نیست. روایات مورد بحث در صفحات ۳۴۶ و ۳۴۷ جلد اول نقل شده است.


سید بن طاووس مجموعاً سه روایت در این زمینه از سه امام نقل کرده است:

روایت اول: ذکر نشر المصحف الشریف ودعائه: رویناه بإسنادنا إلى حریز بن عبد الله السجستانی، عن أبی جعفر علیه السلام قال: تأخذ المصحف فی ثلاث لیال من شهر رمضان، فتنشره وتضعه بین یدیک وتقول: اللهم إنی أسألک بکتابک المنزل، وما فیه وفیه اسمک الأکبر، وأسماؤک الحسنى وما یخاف ویرجى، أن تجعلنی من عتقائک من النار، وتدعو بما بدا لک من حاجة.

اگرچه حریز موثق است، اما در اقبال سند ابن طاووس تا حریز نقل نشده است. کتاب اغاثه نیز به زمان ما نرسیده است. روایت تا دستیابی به سند اغاثه مرسل است. کلینی همین حدیث را با سند زیر روایت کرده است: «عدة من أصحابنا ، عن أحمد بن محمد ، عن محمد بن عيسى ، عن ياسين الضرير عن حريز ، عن زرارة ، عن أبي جعفر (ع )» (کافی، کتاب فضل القرآن، باب النوادر، ج۹، ج۲ ص۶۲۹). اما یاسین الضریر مجهول است و روایت سنداً بی اعتبار است، اما مضمون آن لابأس به است. مناقشه ای در عمل به آن نیست.


روایت دوم: ذکر دعاء آخر للمصحف الشریف: ذکرنا إسناده وحدیثه فی کتاب إغاثة الداعی، ونذکرهاهنا المراد منه، وهو عن مولانا الصادق صلوات الله علیه، قال: خذ المصحف فدعه على رأسک وقل: اللهم بحق هذا القرآن، وبحق من أرسلته به، وبحق کل مؤمن مدحته فیه، وبحقک علیهم فلا أحد أعرف بحقک منک، بک یا الله – عشر مرات. ثم تقول: بمحمد – عشر مرات، بعلی – عشر مرات، بفاطمه – عشر مرات، بالحسن – عشر مرات، بالحسین – عشر مرات، بعلی بن الحسین – عشر مرات، بمحمد بن علی – عشر مرات، بجعفر بن محمد – عشر مرات، بموسى بن جعفر – عشر مرات، بعلی بن موسى – عشر مرات، بمحمد بن علی – عشر مرات، بعلی بن محمد – عشر مرات، بالحسن بن علی – عشر مرات، بالحجه – عشر مرات. وتسأل حاجتک، وذکر فی حدیثه إجابه الداعی وقضاء حوائجه.

اسناد این حدیث در اقبال ذکر نشده است. کتاب اغاثة نیز آن‌چنان‌که گذشت به دوران ما نرسیده است. این روایت عیناً همان است که شیخ در امالی خود از سلیمان بن عبدالله دیلمی از امام صادق (ع) نقل کرده است و ضعف جدی آن به دلیل کذاب و غالی بودن طبقه‌ی اول و دوم روات آن گذشت.


روایت سوم: ذکر دعاء آخر للمصحف الشریف: ذکرناه بإسنادنا إلیه فی کتاب إغاثة الداعی عن علی بن یقطین رحمه الله، عن مولانا موسى بن جعفر صلوات الله علیهما یقول فیه: خذ المصحف فی یدک وارفعه فوق رأسک وقل: اللهم بحق هذا القرآن، وبحق من أرسلته إلى خلقک، وبکل آیه هی فیه، وبحق کل مؤمن مدحته فیه، وبحقه علیک ولا أحد أعرف بحقه منک. یا سیدی یا سیدی یا سیدی، یا الله یا الله یا الله – عشر مرات، وبحق محمد – عشر مرات، وبحق کل إمام – وتعدهم حتى تنتهی إلى إمام زمانک عشر مرات. فإنک لا تقوم من موضعک حتى یقضى لک حاجتک، وتیسر لک أمرک.

علی بن یقطین موثق است. کتاب اغاثة در دسترس نیست. روایت در کتاب اقبال مرسله محسوب می شود. فاصله سید بن طاووس تا جناب علی بن یقطین بیش از چهار قرن است.

ضمناً مجلسی در بحار روایات اقبال سید بن طاووس را نقل کرده است.


نتیجه:

یک. دعای نشر قرآن منتسب به امام باقر (ع) سنداً ضعیف است، اما به لحاظ مضمون لابأس به و قابل عمل است.

دو. دعای قرآن به سر مسنداً تنها از جانب شیخ طوسی (قرن ۵) در کتاب امالی‌اش نقل شده است.

سه. سید بن طاووس اگرچه گفته است سند خود را در کتاب اغاثة الداعی آورده است، اما این کتاب به زمان ما نرسیده است.

چهار. روایات قرآن به سر و توسلات ذیل آن از قطب راوندی در دعوات، طبرسی در مکارم الاخلاق، و سید بن طاووس در جمال الاسبوع و اقبال الاعمال مرسلاً به امام صادق، امام کاظم و امام رضا (علیهم السلام) نسبت داده شده است.

پنج. تنها روایت مسند که همان نقل امالی شیخ طوسی باشد و به امام صادق (ع) نسبت داده شده است، روات طبقه اول و دوم آن غلات کذاب هستند و سند روایت جدّاً ضعیف است و به هیچیک از روایات محمد بن سلیمان دیلمی به تصریح نجاشی اعتنایی نیست.

شش. احتمال اینکه روایات مرسل همگی گرته برداری از همین روایت جعلی به غایت ضعیف باشد، بسیار قوی است.

هفت. عدم نقل این روایت در قدیمی ترین و معتبرترین منبع دعایی شیعه یعنی کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی بر تضعیف این روایت جعلی می افزاید.

هشت. بسیار مستبعد است که امام جعفر صادق (ع) به اصحابش فرموده باشد در شب قدر بجای خواندن خدایی که از رگ گردن به شما نزدیکتر است، برای برآوردن حاجتتان ده بار بگویید: الهی بجعفر بن محمد.

نُه. اصحاب طراز اول هر یک از ائمه بعد از امام ششم از امام بعدی خبر نداشتند و به همین دلیل فرق فراوانی از قبیل واقفیه و فطحیه و غیر ایشان در میان اصحاب ائمه پدیدار شد. یقیناً در زمان امام صادق (ع) اسم شش امام بعدی غیر از امام کاظم (ع) بر زبان ایشان رانده نشده است و اصحاب ایشان از نام ائمه‌ی بعدی اطلاع نداشته اند.

ده. پیامبر(ص) اسامی ائمه‌ی اثنی عشر غیر از علی بن ابی طالب (ع) را یقیناً اعلام نفرموده اند. این‌گونه روایات همانند روایات خلفای راشدین همگی در ازمنه‌ی بعدی ساخته و به پیامبر (ص) نسبت داده شده است. بحث از عدد ۱۲ و قائم آل محمد موضوع دیگری است که حتی اهل سنت نیز مستفیضاً نقل کرده اند.

یازده. هیچ امامی جز به نام امام بعد از خود تصریح نکرده است. روایات مخالف این معنی بعداً ساخته و به ساحت ائمه نسبت داده شده اند.

دوازده. قرآن را باید تلاوت کرد، در آن تدبر نمود و به تعالیمش عمل کرد. دعای قرآن به سر شبهای قدر از مجعولات غلات کذاب و مایه‌ی وهن مذهب است.

والحمدلله

(۲ شهریور ۱۳۹۲، ویرایش دوم تیر ۱۳۹۵)

لینک منبع:

http://kadivar.com/?p=12442

نشانی صفحه ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا در دسترس‌نبودنِ منبع:

https://web.archive.org/web/20180610154858/http://kadivar.com/?p=12442

******* پايان پاسخ دكتر محسن كديور *******



امّا نکاتی که به نظر من می‌رسد:

۱. امروزه کتاب «مفاتیح‌الجنان» در دسترس همهٔ مردم است و منبع دعایی آنان به شمار می‌رود؛ تا جایی که به شوخی می‌توان گفت: «بسیاری از مؤمنان، از شیخ عبّاس قمی(ره) تقلید می‌کنند!»
در حالی که باید دقّت‌کرد که استنادات شیخ عبّاس قمی(ره) در مفاتیح‌الجنان، در هر مورد نیاز به بررسی جداگانه دارد؛ یعنی از مطالب معتبر تا ضعیف در آن پیدا می‌شود؛ زیرا ظاهراً ایشان، قائل به «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» بوده‌است.

برخی از علماء «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» را پذیرفته و بر اساس «اخبار من بلغ»، با هر حدیث ضعیفی، «مستحبّات و مکروهات» را به شارع منتسب می‌کنند.

بنده، قبلاً در بحث بدعت لیلة الرغائب، اجمالاً به بی‌اعتباری «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» از دیدگاه برخی علماء اشاره کرده‌ام؛ برای مطالعه و آگاهی از نظرات ایشان، به آدرس زیر، بخش‌های پایانی مطلب بنگرید:
http://aasemaan25.blog.ir/post/Raghaeb

۲. برخی از مراجع معظّم تقلید در آغاز رسالهٔ خویش نسبت به اینکه «مستحبّات و مکروهات مذکور در رساله(مثلاً مستحبّات مذکور در وضوء و نماز و روزه و ...)، باید رجاءً انجام شود.» تصریح کرده‌اند؛ دیگر، ادعیه و اعمالی که در کتاب‌هایی مانند مفاتیح آمده، تکلیفشان روشن است!

از این‌رو، هر مکلّفی موظّف است نظر مرجع تقلیدش را دربارهٔ آن «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» بداند و اگر مرجعش آن را نمی‌پذیرد، حقّ ندارد «مستحبّات و ادعیهٔ مفاتیح و ...» را به قصد ورود و استحباب شرعی انجام دهد و باید رجاءً به‌جا بیاورد.

۳. به نظرم، امروزه با گسترش ابزارها و رسانه‌های مدرن و در اختیار قرارگرفتن کتاب‌ها و رایانه‌ها و سادگی جست‌وجوها، فاصلهٔ میان «عوامّ» و «خواصّ» کم شده و اگر به دنبال «تبیین روشمند و عقلانی دین» نباشیم، هر روز از مؤمنان واقعی کم و به این دو گروه افزوده می‌شود:

الف) تحصیل‌کردگانِ متمایل به غرب و روشنفکری که از «شریعت» گریزان می‌شوند و رو به سوی «معنویّت» می‌برند.

ب) متعصّبان دینی و متنسّکان قشری‌نگر که «افراطیان و وهّابیّتِ شیعی» را رقم خواهندزد.

به این هنگامه، باید فرصت‌طلبی و هجمهٔ دشمنان اسلام و مذهب تشیّع را نیز افزود!
از این‌رو، نظر بی‌ارزش و فعلی من این است که «قواعد رجالی و شرایط حجّیّت خبر واحد» در همهٔ منقولات(حدیثی فقهی، دعائی، کلامی، تاریخی و حتّی غیرحدیثی) باید رعایت شود و نهایت دقّت و سخت‌گیری به عمل آید و بايد بکوشیم از «قاعدهٔ تسامح» بپرهیزیم و هر مطلبی را به شارع نسبت ندهیم.

۴. به نظرم با کمی فرهنگ‌سازی و آگاه‌کردن مردم از مباحث «قصد ورود در دین» و «عملِ رجائی» می‌توان مشکل را تا اندازه‌ای حلّ‌کرد؛

مثلاً حتّی دربارهٔ همان اعمال مفاتیح و قرآن سر گرفتن و ...، همه را رجاءً و از زبان خودمان می‌گوییم و دعا می‌کنیم و نیازی نیست مردم را از تراث دعایی، محروم کنیم؛ فقط کافی است نسبت به بحث «انتساب به شارع» و «وجود مشکلات تاریخی نقل حدیث و جاعلان و ...» آگاهشان کنیم.

این‌گونه به محض پاسخ نگرفتن از برخی ادعیه، مردم نیز کمتر به خدا و دین بدبین می‌شوند(البتّه جدا از پاسخ‌های مصلحت خداوند در عدم استجابت و ...).


در همین‌باره، مدّت‌ها پیش با یکی از دوستان، بحثی دربارهٔ «دعای توسّل» داشتم که گرچه بخشی از آن تکراری است، شاید بخش دیگرش مفید باشد:

دربارهٔ دعای توسّل و سند دیگر دعاها:


۱. ما اشکالی در مشروع‌بودنِ توسّل به اهل‌بیت(ع) نداریم؛ اگر کسی در این‌باره شبهه دارد، به پاسخ‌های داده‌شده به وهّابیّت رجوع‌کند.

۲. اشکالی هم در مشروع‌بودنِ دعا به درگاه الهی نداریم؛ آیهٔ قرآن و روایات به ما دستور می‌دهند که به درگاه خدا دعا کنیم و حاجات دنیوی و اخروی را از خدا بخواهیم.

۳. برخی از فقهاء دربارهٔ مستحبّات و دعاها قائل به سخت‌گیری در سند نیستند و «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» را قبول دارند؛

البتّه برخی دیگر هم مانند آیات عظام خوئی(ره)، تبریزی(ره)، سیستانی، شبیری‌زنجانی، وحیدخراسانی و سبحانی، این قاعده را قبول ندارند و می‌گویند دعاها و نمازهایی که سندشان ضعیف است، به قصد ورود و استحباب شرعی انجام نشود؛ یعنی نه به عنوان اینکه «این دعا، وارد شده و دستور دین است و من فلان دعای مستحبّیِ رسیده از پیامبر(ص) را می‌خوانم و مثلاً ثواب صد حجّ هم از خدا طلبکارم!!»

بلکه می‌گویند این دعاها رجاءً خوانده شود؛ یعنی به عنوان اینکه دعا خوب است و من دعا می‌کنم و امید می‌برم ثوابی به من داده شود، هر قدر که می‌خواهدباشد!

۴. سند دعای توسّل هم ضعیف است؛ امّا فرض کنید می‌خواهم با خدا سخن بگویم و دعا کنم؛

یک‌بار از زبان خودم می‌گویم: «خدایا به من کمک کن!»

بار دیگر الهی‌نامهٔ خواجه عبدالله انصاری به زبان فارسی را می‌بینم که با چه عبارات زیباتری دعا کرده و با عباراتِ آن، خدا را می‌خوانم؛

بار دیگر می‌فهمم که عالِم بزرگی مانند خواجه نصیرالدین طوسی(ره) با عبارات عربی زیبا، دعایی از خودش ساخته و با عباراتِ آن، خدا را می‌خوانم؛

بار دیگر می‌بینم که عالِم بزرگواری مانند سید ابن‌طاووس(ره) در کتابش دعایی را نقل کرده و به امام معصوم(ع) نسبت داده؛ با اینکه می‌بینم سندش ضعیف است؛ ولی به هر حال احتمال دارد منسوب به آن امام(ع) باشد و با عباراتِ آن، خدا را می‌خوانم؛

مورد اخیر را هم رجاءً خوانده‌ام و روشن است که در همهٔ این موارد اشکالی نیست.

۵. مشکل جایی پیدا می‌شود که کسی یک دعای ضعیف‌السند را نه در مقام دعا، بلکه در مقام کشف آموزه‌های دین به کار ببرد!

برای مثال، فرض کنید سند دعای ندبه ضعیف باشد؛ با توضیحی که داده شد، شما می‌توانید آن را برای ندبه و گریه و زاری در فراق امام زمان(عج) بخوانید؛

امّا حقّ ندارید از مطالب دعا، گزاره‌های دینی استنباط کنید و مثلاً

با استناد به این فراز «أین مُحیی مَعالِمِ الدین؟» بگویید: «دین ما می‌گوید یا ائمّه(ع) گفته‌اند که امام زمان(عج) پس از ظهورش، نشانه‌های دین را زنده می‌کند!»

یا با استناد به فراز «أبِرَضوَی أم غیرها...» بگویید: «امام زمان(عج) در رضوی زندگی می‌کند!»

مگر اینکه از دلیل عقلی یا نقلی معتبرِ دیگری، اینها را نتیجه گرفته‌باشید! زیرا فرض این بود که این دعا سندیّت ندارد؛ پس نمی‌توان با استناد به آن، مطلبی را به دین نسبت داد!

باز هم روشن است که اگر دعا یا زیارتی، سندش معتبر باشد، می‌تواند منبع استنباط گزاره‌ها باشد.

۶. پس اگر کسی که مرجع تقلیدش، «قاعدهٔ تسامح» را قبول ندارد، بگوید:

«فلان دعا را می‌خوانم به عنوان اینکه این دعا در دین ما آمده‌است و خواندنِ آن در فلان شب مستحبّ است و فلان قدر(صد حجّ) ثواب دارد.» همهٔ اینها اشکال دارد!

ولی اگر بگوید: «من می‌خواهم دعا کنم و با این عبارات زیبا -که شاید هم از زبان امام معصوم(ع) باشد- دعا می‌کنم!» اشکالی ندارد!
امّا یادمان نرود که برخی مراجع معظّم تقلید، آن قاعده را قبول دارند و مقلّدشان می‌تواند دعای با سند ضعیف را به نیّت ورود و استحباب شرعی بخواند؛ پس نمی‌توانیم نظریّهٔ خودمان را جار بزنیم و از همهٔ جامعه بخواهیم به آن عمل کند و هر کسی را که عمل نکرد، مسخره کنیم!


التماس دعا



پس‌نوشت یکم: (افزوده‌شده در تاریخ 18 تیرماه 1395)

یکی از خوانندگان ارجمند وبلاگ، جناب آقای «محمّدکریم باریک‌بین» پس از خواندن مطلب بالا، نقدی بر اصلِ پیام منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی را برای بنده فرستادند که مناسب است در اینجا نقل شود:


******* آغاز نقد ایشان *******

به نام خدا

در اینترنت از قول یک استاد محترم آمده که خواندن دعایِ «اللهمّ بحق هذا القرآن ...» و قرار دادن قرآن بر سر در شب‌های مبارک قدر اشکالات شرعی و عقلی دارد.

توضیحاً خواندن این دعا و قرآن بر سر گذاشتن نه تنها برای شب قدر بلکه برای قضاء حاجات، ادای دین، رفع گرفتاری و خلاصی از ظلم همراه دو رکعت نماز توصیه شده است. برای تعمّق بیشتر در این مسأله مراتب ذیلاً تقدیم می‌گردد.


1- استاد: سند این دعا از نظر علمای رجال مرسل و بی اعتبار است. 

«بررسی»: به نظر می‌رسد بجای علمای رجال، علمای درایه باید گفته شود. علی ایّ حالٍ این روایت به اختصار در امالی شیخ طوسی «ره» ص 292 مسنداً  نه مرسلاً از شیخ طوسی از استادش ابومحمد فحّام (استاد بودنِ فحّام --> بحار 59:1) از منصوری از سهل بن یعقوب از حسن بن عبدالله از محمد بن سلیمان دیلمی از پدرش از امام صادق «ع» همراه دو رکعت نماز نقل شده است. همچنان، رضی الدین سید ابن طاووس «ره» در کتاب اقبال ص 187 چاپ سنگی و 474 چاپ دارالحجة قم مسنداً با اسنادی که در کتاب دیگر خود «اغاثة الداعی» ذکر کرده از امام صادق «ع» و با مختصر تفاوت با اسناد خود از علی بن یقطین از امام کاظم «ع» همچنین در کتابِ دیگر خود «جمال الاسبوع» ص 110 آورده است و مرحوم مجلسی «ره» در بحارالانوار 146:95 و 112:89 مسنداً نقل نموده است. این مقدار توضیح برای مرسل نبودن روایت مورد بحث کافی است.


2- استاد: دعا از نظر محتوی دارای اشکالات عدیده‌ای است. 

«بررسی»: استاد مشخص نکرده اند که این اشکالات عدیده کدامند؟ اگر در روایت مزبور موضوعی خلافِ کتابُ الله یا بدعت و افترا و کذب و ... وجود داشت، باید ذکر می‌شد. و واضح است که قرار دادن قرآن در بالای سر نشانگرِ کمالِ احترام به آنست. و اینکه فرموده اند از نظر عقلی اشکال دارد با این تعبیر، عاقل بودنِ علما و راویان حدیث مزبور و همگیِ مؤمنین معتقد به آن زیر سؤال خواهد رفت. و این برداشت چیزی غیر از طغیان قلم نخواهد بود، زیرا اصولاً عقل بشرِ غیر معصوم در حوزه تشریع عبادات  و انشاء ادعیه کمیتش لنگ است و شاید دخالت کردنش به بیراهه بینجامد و اگر خلاف عقلی بودن را به معصوم نسبت دهیم که «العیاذبالله» و معلومم نشد، عقل که «ما عُبِدَ به الْرَحْمان» است، چگونه اینجا مشکل‌ساز برای عبادت رحمان شده است؟


3- استاد: آقا شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان سندی برای این دعا ذکر نکرده اند. 

«بررسی»: آن مرحوم همواره رعایت اختصار را می‌نموده، لذا برای هیچ یک از 7 عملِ مشترک شب قدر سندی نیاورده، چرا که حجمِ کتاب زیاد می‌شد و برای اغلب استفاده‌کنندگان نیز فایده‌ای نخواهد داشت. و اگر کسی سند بخواهد به زادالمعاد، که مجلسی از امام صادق «ع» نقل کرده مراجعه کند.


4- استاد: سید ابن طاووس این دعا را از کتاب غیر معتبری به نام «اغاثة الداعی» نقل کرده است. 

«بررسی»: کتاب «اغاثة الداعی» تألیف خودِ سید ابن طاووس است و نامبرده در پاره‌ای از تألیفاتش مطالب را به اغاثة ارجاع می‌دهد. اقبال ص 187، مهج الدعوات، صص 103، 145، 294، 320، 321 و در ص 294 آورده: قد ذکرنا فی کتاب «إغاثة الداعی و إعانة الساعی»، عدّة دعوات لمولانا المهدیّ «عج» بنابراین کتاب اغاثة را از تألیفات ابن طاووس نشمردن حاکی از عدم غور و تفحص است. و در بحار نیز مکرّر ذکر کتاب اغاثة آمده است. 90: 227 و 231، 92: 390 و 408، 95: 146 و همچنین در مصباح کفعمی 309 و کتب دیگر.


5- استاد: مضمون این دعا تناسب چندانی با ادعیه اصیل اهل بیت علیهم السلام ندارد. 

«بررسی»: اوّلاً مقایسه مقام صدورِ این دعای دو سطری که مقدمتاً برای استغاثه و درخواست حاجت و نیاز در شب قدر آمده با مقام صدورِ دعای ابوحمزه و دعای عرفه که در عرصه توحید و خودسازی انسان‌ها و عرفان ناب و... می‌باشد به قدری متمایز و متفاوت است که توقع مساوی بودن مضامین آن‌ها خلاف انتظار است. ثانیاً این دعای دو سطری در ایفاء نقش خودش چه کم و کسری دارد که ناهنجارش بدانیم؟ آیا شروع دعای مزبور با کلمه‌ی «اللّهم» مشعر به حقیقت توحید و وجود ذات باری تعالی نیست و آیا سوگند به قرآن مجید دالّ بر علوّ شأن قرآن نیست و تعبیر «مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِه» دلیل بر علوّ درجه پیامبر «ص» که تنها فرد حامل قرآن معرفی شده نمی‌باشد. همچنین تعبیر «کُلِّ مُؤمِنٍ مَدَحْتَهُ فِیه» غیر از وجود صلحا و انبیاء عظام و سلسله جلیله «أُولوا الأمر» معصوم مذکور در آیه «أطیعوا الله» و همچنین ممدوحین در آیه تطهیر می‌باشد. پس در این دعای کوتاه توجه به خداوند متعال و سوگند به بهترین مخلوقات عالمِ وجود مد نظر قرار گرفته و سپس طبق دستور امام معصوم «ع» بنده طرح حاجات می‌نماید. جای سؤال است که چه مضمون ناملائم در این دعا مشاهده شده که تعبیر «ساختگی» بر آن اطلاق گردد. و از راویان والا مقام آن همچون شیخ طوسی و سید ابن طاووس و مجلسی و غیر هم ناخودآگاه به عنوان رمّال و دعانویس صوفی مسلک تعبیر کنیم.


6- استاد: ائمه در هیچ جا نام خود را در ردیف نام پیامبر «ص» قرار نمی‌دهند. تا چه رسد به اینکه آن را در عرض نام خدا قرار دهند. 

«بررسی»: مشاهده می‌فرمایید که در اغلب ادعیه وارده (صحیفه سجادیه و غیر آن) نام ائمه بلافاصله به نام پیامبر «ص» معطوف می‌گردد و در تشهّد نمازهای یومیّه خواندن «اللّهم صلّ علی محمّد و آلِ محمّد» جزو واجبات نماز است و نام ائمه در ردیف نام پیامبر قرار گرفته است و چون مقام، مقامِ سوگند است چه مانعی دارد که نام خدای متعال و پیامبر و ائمه را مانند آیه شریفه «أطیعوا الله و ...» در ردیف یکدیگر قرار دهیم. و آنچه مسلّم است ردیف قرار دادن نام معصومین با خداوند در جهت الوهیّت شرک است. کما اینکه ردیف قرار دادن نام ائمه با پیامبر در جهت نبوّت کفر خواهد بود و آن‌ها تنها، جانشینان پیامبرند. خلاصه: حلّ این مباحث تنقیح مناط و امعان نظر بیشتری را می‌طلبد. و پاسخ به اشکال مساوی بودن تعداد سوگندها واضح و قابل ذکر نیست.


7- استاد: ائمه نام امامان بعد از خود را در دعاها ذکر نمی‌کردند. 

«بررسی»: برای تبیین این مسأله مراجعه شود به بحارالانوار 99: 244 دعای امام باقر «ع» و 99: 247 به نقل صدوق، دعایی که از جمیع ائمه علیهم السّلام در این مورد صدور یافته است. و به «البلد الامین»، چاپ اعلمی بیروت ص 227، دعای امام صادق «ع» و ص 499 دعای امام رضا «ع» و ص 503 دعای توسّل مرویّ از ائمه علیهم السّلام که در همگی آن‌ها اسامی ائمه بعد از خودشان تا امام دوازدهم را ذکر نموده‌اند و نیز به کمال‌الدین 1: 258، کفایة الاثر 145، احتجاج 1: 68، اعلام الوری 399، کشف الغمّه 2: 511 و اثبات الهداة 1: 293 مراجعه شود.


8- استاد: زراره نام امام بعد از استاد خود: امام صادق «ع» را نمی‌دانست. 

«بررسی»: صدوق «ره» در کمال‌الدین 1: 75 مسنداً از ابراهیم بن محمد همدانی نقل می‌کند که او گفت: به امام رضا «ع» گفتم: آیا زراره بعد از امام صادق «ع» پدر شما را امام می‌دانست؟ فرمود: بلی. گفتم: پس چرا پسرش عبید را برای بررسی این امر فرستاده بود؟ فرمود: زراره پدرم را بر اساسِ نصّ امام صادق «ع» امام می‌دانست، پسرش را برای این فرستاد که آیا در مقابل مخالفین و کسانی که این حق را نمی‌شناسند جایز است تقیّه‌اش را بشکند و باطن خود را آشکار نماید.


و امّا روضه‌خوانی در لابه لای این دعا و مراسم و «گریز به صحنه‌های پر سوز و گداز مصائب معصومین» که مکان دیگری را می‌طلبد ساخته و پرداخته سلیقه‌های ابتکاری بعضی است و از جمله اموریست که شاعرِ آگاه خطاب به پیامبر عرض می‌کند:

دیــن ترا در پــی آرایشند

در پـی آرایش و پیرایشند

بس که بدو بسته شده برگ و ساز

گر تو ببینی نشناسیش باز

ضمناً آنچه مسلّم است مقصود استاد از نشر مقاله‌ی مزبور چیزی جز اصلاح نبوده و نخواهد بود لکن اگر نشر این گونه مسائل موجب سستی عقاید مؤمنان و بدبینی مردم به شعائر دینی و تعطیل مستحبّات و تشویش اذهان عمومی گردد جبران و ترمیم آن لازم خواهد بود. امید است با توضیحات معروضه، جناب استاد از تجدید نظر در مبانی پیشین و اعلام آن دریغ نفرمایند.

والسلام علی من اتّبع الهدی

محمدکریم باریک بین

******* پایان نقد ایشان *******


ضمن سپاس از زحمات و لطف ایشان، دربارهٔ نقد ایشان گفتنی است:


نقل سخنان آن استاد در ابتدای این مطلب، به‌عنوان تأیید کاملِ آنها نیست و پس از پایان نقلش گفته‌ام:

«حقیر، ضمن پذیرش اصل اشکال و ضعف سندی، به برخی اشتباهات آن پیام، به‌ویژه بندهای 5 تا 7 پاسخ‌هایی دادم.»

نقد جناب آقای باریک‌بین، جز در دو مورد، خوب است:


۱. اصل اشکال در «ضعف سند و بی‌اعتبار بودن» درست است.

آنچه آقای باریک‌بین در بررسی بند ۱ فرموده‌اند، در پاسخی که از جناب آقای کدیور در بالا نقل شد، ردّ شده‌است.

کتاب إغاثه به دست ما نرسیده و نقل جمال الأسبوع هم بدون سند است و آنچه در بحار ۱۴۶:۹۵ نقل شده، نقل مطالب اقبال سیّد بن طاووس(ره) است و آنچه در بحار ۱۱۲:۸۹ نقل شده، نقل مطالب امالی شیخ طوسی(ره) است؛

پس تنها نقل مسندی که در دست ماست و برای ما امکان قضاوتش وجود دارد، همان نقل امالی شیخ(ره) است که طبق پاسخ دکتر کدیور، روات طبقه اول و دوم آن غلات کذّاب هستند؛ پس روایت، ضعیف است.


۲. آنچه آقای باریک‌بین در بررسی بند ۶ فرموده‌اند، پاسخ قانع‌کننده‌ای نیست؛ چون منظور آن استاد، ذکر نامِ شخصی ائمّه(چنان‌که در آن دعا آمده) در ردیف نام پیامبر(ص) است و پاسخی که داده شده، عنوان کلّیِ «آل محمّد(ص)» است.

ادّعای ایشان، در ارتکاز بنده هم، خوشایند نیست؛ ولی برای ردّش نیاز به جست‌وجو و یافتنِ حدیث صحیح‌السندی است که نام شخصی همهٔ ائمّه در کنار نام پیامبر ذکر شده‌باشد و بنده، فرصت این تحقیق را نداشته‌ام.


۷ نظر ۱۶ تیر ۹۴ ، ۲۳:۰۰
محسن فصاحت ( آسمان 25 )

«بالمولودین فی رجب» کدام دو امام، زادۀ ماه رجب‌اند؟


این‌بار یکی از مشهوراتی را که در دعای هر روزِ ماه رجب تکرار می‌شود و کمتر به تناقضِ آن پرداخته شده، بر می‌رسیم* تا اثبات کنیم طبق آنچه به دست ما رسیده، زادروز امام محمّد تقی(ع) و امام علی نقی(ع) در ماه رجب نیست و دو امامی که زادۀ ماه رجب‌اند، امام محمّد باقر(ع) و امام علی(ع) هستند.

بیشترِ خوانندگان، این دعا را در «مفاتیح الجنان» شیخ عبّاس قمی(ره) دیده و خوانده‌اند؛ البتّه ایشان از کتاب «مصباح المتهجّد» شیخ طوسی(ره) نقل می‌کند؛ چنان‌که سیّد بن طاووس(ره) در «إقبال الأعمال» و علّامه مجلسی(ره) در «بحار الأنوار» و «زاد المعاد» و بیشترِ نویسندگان بعدی نیز، از «مصباح» شیخ طوسی(ره) نقل کرده‌اند که فرموده:
«قال ابن عیّاش: و خرج إلی أهلی على ید الشیخ الکبیر أبی القاسم رضی الله عنه فی مقامه عندهم هذا الدعاء فی أیّام رجب: اللّهم إنّی أسألک بالمولودین فی رجب محمّد بن علیّ الثانی و ابنه علیّ بن محمّد المنتجب» (مصباح المتهجّد، ج ‏2، ص 804 – 805)
شیخ طوسی(ره) پس از دعاء و در ادامه فرموده:
«و ذکر ابن عیّاش أنّه کان مولد أبی الحسن الثالث یوم الثانی من رجب و ذکر أیضاً أنّه کان یوم الخامس و ذکر أنّه کان یوم العاشر مولد أبی جعفر الثانی(ع) و ذکر أیضاً أنّ یوم الثالث عشر کان مولد أمیر المؤمنین(ع) فی الکعبة قبل النبوّة باثنتی عشرة سنة» (همان)

برخی به استناد این دعا و نقل ابن‌عیّاش -که خواهیم گفت سندش ضعیف است- قائل شده‌اند که امام محمّد تقی(ع) در دهم ماه رجب و امام علی نقی(ع) در دوم یا پنجم ماه رجب به دنیا آمده‌اند!
اگر یادآوری کنیم که زادروز امام محمّد باقر(ع) در اوّل رجب و امام علی(ع) نیز در سیزده رجب است و دعا باید «اللّهم إنّی أسألک بالموالید فی رجب...» می‌بود و چه خصوصیّتی داشته که از میان چهار امام معصوم، تنها به دو امام سوگند یاد شود و تنها به آن دو توسّل شود، دست به توجیهاتی می‌زنند که پذیرفتنی نیست؛ تا آنجا که به اقوال ضعیف دست می‌یازند تا زادروز امام باقر(ع) را در ماه صفر و زادروز امام علی(ع) را در ماه شعبان یا ماه مبارک رمضان بدانند! در حالی که این دعا با سند ضعیف، اگر برای راز و نیاز و دعاخواندن پذیرفتنی باشد، برای اثبات مطالب علمی و رویدادهای تاریخی ضعیف است و پذیرفتنی نیست.


بر اساس «پژوهش محقّقان»** زادروز امام محمّد باقر(ع) در اوّل رجب سال 57 ق، زادروز امام علی نقی(ع) در 15 ذی‌الحجّة سال 212 ق، زادروز امام محمّد تقی(ع) در 15 ماه رمضان سال 195 ق، و زادروز امیرالمؤمنین امام علی(ع) در 13 رجب سال 30 عام‌الفیل بوده‌است.

تنها برای نمونه، به بخشی از پژوهش دربارۀ زادروز امام جواد(ع) اشاره می‌شود تا ضمن آن، ضعف سند آن دعا هم بیان شود:
جز همان یک روایت ابن‌عیّاش که زادروز امام جواد(ع) را در ماه رجب دانسته، منابع کهن شیعیان(مانند «فرق‌الشیعة» نوبختی، «المقالات و الفرق» اشعری، «الکافی» کلینی، «اثبات الوصیّة» مسعودی، «تاریخ قم» قمی، «الإرشاد» و «مسارّ الشیعة» و «المقنعة» مفید، «تهذیب الأحکام» طوسی، «دلائل الإمامة» طبری، «روضة الواعظین» فتّال نیشابوری، «إعلام الوری» و «تاج الموالید» طبرسی، «مناقب» ابن شهرآشوب، «کشف الغمّة» اربلی، «المستجاد» علّامه حلّی، «الدروس» شهید اوّل، و ...) بر زادروز ایشان در ماه مبارک رمضان تأکید دارند.



روایت ابن‌عیّاش از چند جهت، پذیرفتنی نمی‌نماید:

1. شیخ طوسی(ره) که نخستین ثبت‌کننده این گزارش است، فقط به نقل آن در کتاب «مصباح المتهجّد» -که کتابی گزارشی است- بسنده کرده و در کتاب «تهذیب الأحکام» خویش -که برترین کتاب پژوهشی اوست- آن را بر نتابیده و بر زادروز امام جواد(ع) در ماه مبارک رمضان تأکید کرده‌است؛ چنان‌که طبرسی(ره) و ابن شهرآشوب(ره) نیز چنین کرده‌اند.

2. گزارش ابن‌عیّاش به لحاظ اعتبار، قابل اعتماد نیست؛ زیرا با اینکه وی از عالمان و راویان تاریخ و حدیث بوده، به گفتۀ نجاشی(ره) و شیخ طوسی(ره) حافظۀ وی در پایان عمر به‌گونه‌ای دچار اختلال و ناتوانی شد که تعبیرها و مطالب را به هم می‌آمیخت و جابه‌جا گزارش می‌کرد!
رجالی بزرگ شیعه، جناب نجاشی(ره) دربارۀ ابن‌عیّاش می‌گوید: «این شیخ را دیدم و دوستِ من و پدرم بود و از او مطالب فراوانی شنیدم؛ ولی از آنجا که دیدم شیوخ ما او را ضعیف می‌دانند، از او چیزی روایت نکردم و از او پرهیز کردم.»

به نظر می‌رسد گزارش وی دربارۀ زادروز امام جواد(ع) نیز از آن مطالب به‌هم‌آمیخته و جابه‌جا بوده‌است؛ چنان‌که رجالی معاصر علّامه شوشتری(ره) در «رسالة فی تواریخ النبیّ و الآل» بر این باور است.
همچنین در دیدگاه رجالی آیت‌الله خوئی(ره) جناب ابن‌عیّاش، «ضعیف» شمرده شده‌است. (معجم رجال الحدیث، ج 3، ص 77 - 78 و المفید من معجم رجال الحدیث، ص 43)

3. با توجّه به ضعف سندی پیش‌گفته و اختلال حافظۀ ابن‌عیّاش، چه بسا در ثبت دعا یا نسخه‌برداری‌های بعدی، خطاهایی رخ داده‌باشد و بتوان گفت دعای درست، چنین بوده:
«اللّهم إنّی أسألک بالمولودین فی رجب محمّد بن علیّ الأوّل و أبیه علیّ المنتخب»

در تقویم رسمی ایران، جز زادروز امام جواد(ع)، سه زادروز دیگر با استناد به قول قوی‌تر در تقویم ثبت شده‌اند و امید است «شورای فرهنگ عمومی» به کمک کارشناسان، این موضوع را بیشتر بررسی کند و نسبت به حذف مناسبت زادروز امام جواد(ع) از ماه رجب و درج آن در تقویم‌ها در 15 ماه مبارک رمضان اقدام کند.

التماس دعا



پي‌نوشت:

*: این بررسی برگرفته از تلاش‌های پژوهشگر ارجمند، جناب «حجّت‌الاسلام و المسلمین یدالله مقدّسی» در کتاب ارزشمندِ «بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)» است و حدود 90 درصدِ مطالب این نوشته، وام‌گرفته از کتاب ایشان است.

**: به دلیل کمبود وقت و برای اختصار مطلب، همۀ اقوال و بررسی‌های آنها ذکر نشده و هر جا عنوان «پژوهش محقّقان» آورده شود، منظور استناد به همان کتاب است و علاقه‌مندان می‌توانند برای مطالعۀ کامل به این صفحات بنگرند:
یدالله مقدّسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص 184 – 194 و 350 – 359 و 453 – 463 و 483 – 496


۰ نظر ۰۸ ارديبهشت ۹۴ ، ۰۹:۰۹
محسن فصاحت ( آسمان 25 )

تاریخ یا توجیهات؟! خلاصهٔ پژوهش‌ها دربارهٔ تاریخ شهادت امام حسن مجتبی(ع) و ولادت امام کاظم(ع) - تکمیل و ویرایش سوم: 27 آبان 1394

چکیده

اخیراً پیامی دربارهٔ توجیه شهادت امام حسن مجتبی(ع) در 7 صفر، دست‌به‌دست می‌شود و انتقال آن به 28 صفر را خیانت قاجار یا رژیم پهلوی می‌شمارد!

بخشی از این توجیهات، پذیرفتنی نمی‌نماید؛ به‌ویژه توجیهات سیاسی و رفتار پادشاهان، استناد به کتاب‌ها و تقویم‌های متأخّر، عمل به سیرهٔ مستحدثۀ علمای متأخّر، بهانۀ تحت‌الشعاع قرار گرفتن شهادت سبط النبیّ(ع) در آخر صفر، هماهنگی با شیعیان کشور عراق، و ...

روشن است که تاریخ، عرصۀ توجیهات و پسندهای شخصی نیست و آنچه ملاک است، گزارش‌های تاریخی و روایات است که
طبق تحقیقات کارشناسان و پژوهشگران، قول قوی‌تر چنین است:

ولادت امام باقر(ع): 1 رجب

ولادت امام کاظم(ع): 7 صفر

شهادت امام حسن مجتبی(ع): 28 صفر


این بحث، مسئله‌ای علمی است و با ذوقیّات و جنجال رسانه‌ای و توجیهات عامّه‌پسند حلّ نمی‌شود؛ دوستان موافق و مخالف، به جای جدال و بحث بیهوده، مطلب زیر را بخوانند و به منابع نام برده‌شده رجوع‌کنند:
***

شهادت امام حسن مجتبی(ع): 28 صفر

شهادت امام حسن مجتبی(ع) در 7 صفر برای بار نخست، توسّط شهید اوّل(قرن 8) -بدون اینکه از مستند خویش نام ببرد!- مطرح شده و پس از وی، کفعمی(قرن 9) -که در کتابش «بلد الأمین» شهادت را در 28 صفر دانسته!- در کتاب «المصباح» گزارش شهید اوّل را فقط نقل کرده و از خویش نظری نداده‌است؛ این نظر بعداً به برخی منابع متأخّر(کتاب‌هایی از پدر شیخ بهائی، شیخ بهائی، فیض کاشانی، کاشف الغطاء، و صاحب جواهر) راه یافته که به دلیل شباهت جملات و تعابیر و عدم استناد به منابع مشخّص دیگر، به احتمال قوی، همگی تحت تأثیر نظر شهید اوّل قرار گرفته‌اند؛ پس قدیمی‌ترین منبع برای این نظر، مربوط به قرن 8 قمری است:

«الدروس» شهید اوّل قرن 8

[به ماجرای کتاب «تثبیت الإمامة» قاسم بن إبراهیم(قرن 3) خواهیم پرداخت.]

امّا شهادت امام حسن مجتبی(ع) در 28 صفر در منابع متقدّم و نزدیک به عصر معصوم(ع) آمده‌است که فقط برای نمونه، به چند منبع زیر اشاره می‌شود:

«الکافی» کلینی قرن 4 و

«فرق الشیعة» نوبختی قرن 4 که هر دو، تعبیر کلّی «آخر صفر» را گفته‌اند؛

«مسارّ الشیعة» شیخ مفید قرن 5

«مصباح المتهجّد» شیخ طوسی قرن 5

«إعلام الوری» طبرسی قرن 6

«مناقب» ابن شهرآشوب قرن 6

«کشف الغمّة» اربلی قرن 7

«بلد الأمین» کفعمی قرن 9

که همگی اینها بر 28 صفر تأکید کرده‌اند؛

در هیچ‌کدام از این منابع، از روز 7 صفر حتّی به‌صورتِ «قیل»(اشاره به قول ضعیف) هم نامی برده نشده‌است!!

علّامه مجلسی(ره) که به منابع فراوانی دسترسی داشته، در برخی کتب خود مانند «بحار الأنوار» و «مرآة العقول» فقط همهٔ نظرات منابع بالا را نقل کرده و از خودش اظهارنظری نکرده‌است؛ ولی در «جلاء العیون» پس از نقل همان نظرات، «آخر صفر» را «قول أشهر» دانسته و در کتاب «اختیارات» که شامل آخرین دیدگاه‌های وی است، روز 28 صفر را به‌عنوان روز شهادت امام مجتبی(ع) برگزیده‌است.

همچنین برای رعایت اختصار، گزارش «جنادة بن أبی‌أمیّة» را که هنگام شهادت حضرت در کنار بستر امام حسن(ع) بود و به وصیّت‌های ایشان گوش فرا می‌داد، نیاوردیم(علاقه‌مندان به «کفایة الأثر» ابن خزاز، ص 330-333 بنگرند)؛ در حالی که سندش قابل اعتماد است و شهادت را در آخر صفر گفته و محدّث خبیر شیخ عبّاس قمی(ره) هم آن را معتبر دانسته‌است.

قضاوت دربارهٔ این کتاب‌ها و توجیهات گفته‌شده دربارهٔ حکومت‌های قاجار و پهلوی را -که در قرن 14 قمری بوده‌اند- به خوانندگان عزیز وا می‌گذاریم که چگونه علمایی که در جنبش تنباکو، ناصرالدین شاه را به زانو درآوردند، در برابر تحریف تاریخ و تغییر تقویم ساکت نشستند؟! و چگونه یک شاه به بهانۀ برگزاری جشن تولّدش، نسخ خطّی کتاب‌های هزار سال قبل از خودش را دستکاری کرده؟! و اگر کرده، پس این همه نسخ خطّی کتاب‌های قرن‌های 4 و 5 و 6 و 7 و 9 که دستکاری نشده و شهادت را در 28 صفر می‌داند، چیست؟!!

امّا ماجرای کتاب «تثبیت الإمامة» قاسم بن إبراهیم رسّی(قرن 3):
در برخی از پیام‌های توجیهی، چنین گفته می‌شود:
«در مورد شهادت امام حسن(ع) تا قبل از شهید اوّل، علمای متقدّم مانند شیخ کلینی و شیخ مفید قائل به آخر ماه صفر بوده‌اند؛ ولی بعد از کشف کتاب «تثبیت الإمامة» سیّدقاسم بن إبراهیم -از سادات حسنی که در سال ۲۴۶ قمری بوده و از امام کاظم(ع) مستقیماً روایت می‌کرده- قول 7 صفر ذکر شده و بقیّۀ علما تا به امروز، یعنی از شهید اوّل تا شیخ عبّاس قمی که معاصر است، همگی با تمسّک به کتاب مذکور که از موثّق‌ترین کتب شناخته شده، 7 صفر را روز شهادت می‌دانند.»

در پاسخ باید گفت:
1. شهید اوّل و علمای پس از وی -که نظر وی دربارۀ 7 صفر را نقل کرده‌اند- در کجا به نام این کتاب اشاره کرده‌اند؟! و در کجا برای مستند نظرشان، به کتاب قاسم بن إبراهیم تمسّک کرده‌اند؟!
2. در انتسابِ کتاب مذکور به «قاسم بن ابراهیم» تردید وجود دارد که برای رعایت اختصار، بیان نمی‌کنیم.
3. به فرض صحّت انتساب، آن کتاب مختصر -که پس از تحقیق، تنها سی صفحه شده‌است- در موضوع اثبات امامت امیر مؤمنان(ع) و برتری وی بر دیگران نگاشته شده‌است. در پایان آن، سه صفحه با عنوان «موجز تواریخ الأئمّة الإثنی عشر» ضمیمه شده که در آن به تاریخ ولادت و شهادت ائمّه(ع) پرداخته شده و تاریخ شهادت امام حسن مجتبی(ع) در آنجا، 7 صفر گفته شده‌ و تاریخ شهادت امام هادی(ع) در سال 254 هجری قمری و تولّد امام زمان(عج) در سال 255 و شهادت امام حسن عسکری(ع) نیز در سال 260 قمری ذکر شده‌است؛ و این همه، در حالی است که «قاسم بن ابراهیم» در سال 246 هجری قمری از دنیا رفته‌است!! فٱعتبروا یا أولی الأبصار! پس به احتمال قوی، آن سه صفحه، نگاشتۀ وی نبوده و بعدها فرد ناشناسی به کتاب وی افزوده‌است.
4. به فرض مُحال، از مشکل قبلی چشم‌پوشی کنیم؛ فاصلهٔ جناب «قاسم بن ابراهیم» با زمان امام مجتبی(ع) حدود 130 سال است و ایشان برای نقل خود، هیچ واسطه‌ای را بیان نکرده و این گزارشِ بی‌سند، به دلیلِ داشتنِ گزارش‌های مخالفی که مستند هستند(مانند گزارش «جنادة بن أبی‌أمیّة»)، قابل اعتماد نیست.

ولادت امام کاظم(ع): 7 صفر
در پیام‌های توجیهاتی، دربارهٔ ولادت امام کاظم(ع) گفته‌شده:
«دوم منابع میانی مانند "اعلام الوری" که در آنها تنها ماه صفر، بدون اشاره به روز خاصی به عنوان ماه ولادت حضرت ذکر شده و منابع معاصر که روز هفتم صفر را به عنوان روز ولادت امام موسی کاظم(ع) عنوان کرده‌اند؛ امّا این منابع از نظر اعتبار، جزء منابع دست‌سوم محسوب می‌شوند.»

برای آگاهی آنان که گمان می‌کنند کتاب «إعلام الوری» به روز خاصّی اشاره نکرده، متن عبارت را می‌آوریم:

«ولد علیه السلام بالأبواء -منزل بین مکّة و المدینة- لسبع خلون من صفر سنة ثمان و عشرین و مائة.» (إعلام الوری، ج 2، ص 6)

همچنین به برخی دیگر از منابع میانی که ولادت امام کاظم(ع) را در روز 7 صفر دانسته‌اند، اشاره می‌کنیم:

«روضة الواعظین» ابن فتّال نیشابوری قرن 5

«إعلام الوری» و «تاج الموالید» طبرسی قرن 6

«مناقب» ابن شهرآشوب قرن 6

«الدروس» شهید اوّل قرن 8

«المصباح» کفعمی قرن 9

برای ولادت امام کاظم(ع) در غیر ماه صفر، تنها دو گزارش منحصر به‌فرد در کتاب‌های «دلائل الإمامة» و «زیج مفرد» آمده که قابل توجّه نیست.

همچنین برخی‌ها برای ولادت آن امام(ع) در ماه ذی‌الحجّة به دو روایت در کتاب‌های «کافی» و «محاسن» و «بصائر الدرجات» استناد می‌کنند که گذشته از ضعف سندی، دلالت آنها نیز مخدوش است و بودنِ تولّد در ذی‌الحجّه را اثبات نمی‌کند؛ زیرا زمان‌های قدیم مانند اکنون نبود که حاجیان به محض اتمام مراسم حجّ، همگی به شهرهایشان برگردند؛ بلکه برخی‌ها ماه‌ها در مکّه یا در شهرهایی در مسیر بازگشت، می‌ماندند.
چه‌بسا به دلیل همین ضعف سندی و دلالی بوده که حتّی صاحبان بزرگوارِ همان کتاب‌ها -که دو روایت مذکور را نقل کرده‌اند- و بزرگانِ بعدی مانند نوبختی و شیخ مفید و شیخ طوسی، دربارهٔ ولادت امام کاظم(ع) در ماه ذی‌الحجّة سکوت کرده و نظری نداده‌اند!

استفتاء برای تعیینِ تاریخ!

با اینکه تعیین تاریخ یک واقعۀ تاریخی(ولادت یا شهادت ائمّه) اصولاً بحثی تاریخی و خارج از علم فقه است و جای این نیست که با «فتوای فقیه و مرجع تقلید» حلّ شود، برخی‌ها -به‌ویژه در قم- از مراجع معظّم تقلید استفتاء کرده‌اند و پاسخ آن بزرگواران را چون چماقی بر سرِ مخالف می‌کوبند!
در حالی که مرجع تقلید -از جنبۀ اینکه کارشناس تاریخ اسلام نیز هست- اگر نظر هم بدهد، فتوا و لازم‌الاتّباع نیست و «برداشتِ یک کارشناس» است از منابع تاریخی.
البتّه اگر کسی با دیدۀ دقّت به پاسخ استفتائات بنگرد، خواهددید که بیشترِ مراجع بزرگوار، یا حکم کلّی تعظیم شعائر را گفته‌اند؛ یا عزاداری در روز 7 صفر را مصداق تعظیم شعائر دانسته و گفته‌اند برگزاری مراسم سوگواری در این روز خوب است، بدون تصریح یا اشاره به اینکه آن را روز شهادت بدانند! و معلوم است که سوگواری در غیر روز شهادت هم، مستحبّ است.
از پاسخ برخی مراجع هم بر می‌آید که ولادت امام کاظم(ع) را در روز 7 صفر دانسته و توصیه به حفظ حرمت‌ها و رعایت حزن و ماتم ماه‌های محرّم و صفر کرده‌اند و برخی نیز اشاره کرده‌اند که شهادت امام حسن مجتبی(ع) در آخر صفر، نظر مشهور و قول قوی است.

یک بام و دو هوا !

امّا جالب‌ترین نکتۀ آن توجیهات، این است که برای توجیهگران، نظر «الدروس» شهید اوّل(قرن 8) و «المصباح» کفعمی(قرن 9) دربارهٔ شهادت امام حسن مجتبی(ع) در 7 صفر پذیرفتنی است؛ امّا نظرِ همین دو، دربارهٔ ولادت امام کاظم(ع) در 7 صفر پذیرفتنی نیست!!

در پایان، یادآور می‌شویم که هدف و منظور ما، این نیست که حرمت ماه صفر را نگه نداریم و در روز 7 صفر شادمانی کنیم! بلکه حفظ حرمت‌ها و تعظیم شعائر و برگزاری مراسم روضه و سوگواری در این روز را پسندیده می‌دانیم؛ امّا امیدواریم توجیهات و پسندها، جای خضوع در برابر حقیقت را نگیرد؛ زیرا تعظیم شعائر و برگزاری مراسم سوگواری، دلیل‌های كافي و جداگانه‌ای دارد و رسیدن به آن هدف، نیازمند چنین توجیهاتی نیست.

التماس دعا

پی‌نوشت:

در بخشی از این نوشته، از تلاش‌های پژوهشگر ارجمند، جناب «حجّت‌الاسلام و المسلمین یدالله مقدّسی» در کتاب ارزشمندِ «بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)» بهره برده‌ایم؛ به دلیل کمبود وقت و برای اختصار مطلب، همۀ اقوال و منابع و بررسی‌های آنها ذکر نشد؛ علاقه‌مندان می‌توانند برای مطالعۀ کامل به این صفحات بنگرند:

یدالله مقدّسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص 255 – 276 و 398 – 405



۰ نظر ۰۷ آذر ۹۳ ، ۱۳:۳۲
محسن فصاحت ( آسمان 25 )

«لیلة الرغائب» سنّت یا بدعت؟! - تکمیل و ویرایش سوم: 23 فروردین 1395


چند سالی است به مدد تبلیغات صدا و سیما، اعمال «لیلة الرغائب» و به‌جاآوردن آن میان مردم به‌ویژه نسل جوان، خیلی رایج شده؛ امّا ظاهراً این اعمال، سندیّت درستی ندارد که در این متن، مختصراً به آن می‌پردازیم.
-----
ابتدا بخشی از صحبت‌های آیت‌الله سیّداحمد مددی در درس خارج اصول در تاریخ 20/7/1390 را نقل می‌کنیم:

«همین صلات لیلة الرغائب که باز هم سیّد بن طاووس این را نقل کرده؛ به عین این سند و متن -که اصلاً متن و سند هم مال آنها{یعنی اهل تسنّن} است- در کتاب موضوعات ابن جوزی{سنّی} آمده!!...
اسمش را هم گذاشته‌اند شب آرزوها!! لیلة الرغائب! یک حدیثی است که آثار جعل از سر تا پای آن واضح است! خوب این چه درجه و قوت احتمالی برای آدم می‌آورد؟!...
چون اهل سنّت که شما می‌دانید به چه وضعی نماز تراویح را می‌خوانند در ماه رمضان! بعد از نماز تراویح، در طی سال، شب جمعه اول ماه رجب در مساجد جمع می‌شوند و این نماز لیلة الرغائب را می‌خوانند؛ یعنی لیلة الرغائب از لیالی مشهوره اهل سنّت بعد از تراویح است!! تراویح، درجه اوّل! به خاطر همین حدیث جعلی و لیلة الرغائب، درجه دوم!!...»

سخنان آیت‌الله مددی را از اينجا دانلود كنيد:

http://bayanbox.ir/download/885859832230452167/Madadi-900720.mp3

-----


برای توضیح بیشتر می‌توان گفت:

بحث لیلة الرغائب و اعمال آن شدیداً در میان عوامّ اهل سنّت رواج داشته و دارد؛ امّا علمای اهل سنّت از همان ابتدا، با آن مخالفت شدیدی داشتند. برای نمونه می‌توان از ابن جوزی و نووی و دیگر بزرگان حدیث اهل‌سنّت نام برد که سند این روایت را بسیار ضعیف دانسته و عمل لیلة الرغائب را بدعتی ‌بزرگ شمرده‌اند.

ابن جوزی می‌نویسد:
«هذا حدیث موضوع علی رسول الله صلی الله علیه و سلّم، ... و سمعت شیخنا عبد الوهاب الحافظ یقول: رجاله مجهولون، و قد فتشت علیهم جمیع الکتب فما وجدتهم!»

قال النووی‏:
«و هاتان الصلاتان بدعتان مذمومتان منکرتان قبیحتان‏،‏ و لا تغتر بذکرهما فی کتاب قوت القلوب ـ لأبی طالب المکی ـ والإحیاء ـ للإمام الغزالی ـ ‏،‏ و لیس لأحد أن یستدل على شرعیتهما بما روی عنه علیه الصلاة و السلام أنه قال ‏:‏ ‏{‏ الصلاة خیر موضوع ‏}‏ فإن ذلک یختص بصلاة لا تخالف الشرع بوجه من الوجوه ‏، و لا یغتر ببعض مَنِ اشْتَبَهَ علیه حکمهما من الأئمة فصنف ورقات فی استحبابهما فإنه غالط فی ذلک... و قال أبو الفرج بن الجوزی‏:‏ صلاة الرغائب موضوعة على رسول الله و کذب علیه.» المجموع (4/ 61).

امّا مایه تعجّب است که با اینکه علمای شیعه، رشد را در مخالفت اهل‌سنّت می‌دانند و حتّی احادیث صحیح آنان را هم(در صورتی که در منابع شیعه مؤیّدی برای آن نیابند) ردّ می‌کنند، با چه ملاک و معیاری این روایت ضعیف را نقل و ترویج کرده‌اند؟


پاسخی که به نظر می‌رسد، این است:

۱- سیّد بن طاووس(۵۸۹ - ۶۶۴ ق) بر مبنای قاعده «تسامح در ادلّۀ سنن» و بدون توجّه به ضعف سند، این روایت از پیامبر(ص) را در کتاب «اقبال» نقل کرده‌است.

۲- علمای بعد از سیّد بن طاووس(ره) هم، بر اساس همان مبنا یا با توجّه به ارادتی که به سیّد و قداست او داشته‌اند، این روایت را نقل کرده‌اند.

پس از جست‌وجو در منابع حدیثی شیعه آنچه یافته‌ایم، این است که افزون بر سیّد بن طاووس(ره)، شاگردش علّامه حلّی(۶۴۸ - ۷۲۶ ق) در منهاج الصلاح، کفعمی(۸۴۰ - ۹۰۵ ق) در البلد الأمین و سپس در المصباح(جنّة الأمان الواقیة)، شیخ حرّ عاملی(۱۰۳۳ - ۱۱۰۴ ق) در وسائل الشیعة، و علامه مجلسی(۱۰۳۷ - ۱۱۱۰ ق) در بحار الأنوار نیز، این روایت را نقل کرده‌اند که به ترتیب، به آنها می‌پردازیم:


الف)  روایت سیّد بن طاووس(ره) در الإقبال بالأعمال الحسنة(ط دفتر تبلیغات اسلامی)، ج 3، ص 185

«وجدنا ذلك في كتب العبادات مرويّاً عن النبي صلّى اللّه عليه و آله، و نقلته أنا من بعض كتب أصحابنا رحمهم اللّه، فقال في جملة الحديث عن النبي صلّى اللّه عليه و آله في ذكر فضل شهر رجب ما هذا لفظه: "و لكن لا تغفلوا عن أوّل ليلة جمعة منه، فإنّها ليلة تسمّيها الملائكة ليلة الرغائب ..."»‏

1. مرحوم سیّد(ره) نام کتابی را که از آن برای ما نقل می‌کند، ذکر نکرده‌است و چنان‌که استاد مددی فرموده‌اند، با توجّه به متن روایت، به احتمال زیاد از کتب اهل‌تسنّن بوده و گفته‌شد که خود علمای اهل‌سنّت، این روایت را نپذیرفته‌اند.

2. گاهی گفته می‌شود که جناب سیّد(ره) کتاب‌های زیادی داشته که به دست ما نرسیده و خودش فرموده: «نقلته أنا من بعض كتب أصحابنا رحمهم اللّه(من آن را از برخی از کتاب‌های اصحابمان(ره) نقل کرده‌ام)» و این نشان می‌دهد که روایت در کتابی از شیعیان آمده‌است.

در پاسخ باید گفت: شکّی نیست که کتاب‌های زیادی به‌دست ما نرسیده؛ ولی وظیفه ما فحص در کتاب‌های موجود و بیان‌های واصل است و چنانچه در اینها به نتیجه‌ای نرسیم، به صِرف «احتمال وجود مطلبی در کتاب‌های از میان‌رفته» نمی‌توانیم آن مطلب را به دین استناد دهیم و جزء دین بدانیم؛ وگرنه با این ادّعا باب هرج و مرج علمی گشوده خواهدشد.

از طرفی، مرزبندی شیعه یا سنّی‌بودن در قرن‌های ششم و هفتم قمری، به روشنی امروز نبوده؛ و افراد و مؤلّفانی هستند که گمان می‌شد شیعه‌اند و امروز در مذهب آنان اختلاف است؛ پس باید نام کتاب و مؤلّف را بدانیم؛ امّا حتّی با چشم‌پوشی از این اشکال و اعتماد به فرموده جناب سیّد(ره)، اشکال بعدی مطرح می‌شود.

3. برای سنجش اعتبار روایت، نیازمند سند هستیم(حتّی با فرض اینکه سیّد آن را از کتب اربعه گرفته‌باشد!) تا آن را طبق مبانی رجالی خودمان(و نه طبق مبانی رجالی سیّد و علّامه و دیگر علما) بررسی کنیم؛ چنان‌که دیده می‌شود سند روایت سیّد بن طاووس(ره) ذکر نشده؛ پس مُرسَل و ضعیف است.

به سراغ دیگر نقل‌ها می‌رویم.


ب) روایت علّامه حلّی(ره) در منهاج الصلاح فی اختصار المصباح(ط مکتبة العلامة المجلسی)، ص 456 - 457

«و یستحب أن یصلّی فیه صلاة الرغائب.

روی عمر بن شمر {کذا فی النسخة المطبوعة، و الصحیح: عمرو بن شمر} عن جابر بن یزید الجعفی: أنّه {أی المکلّف} یصوم أوّل خمیس فی رجب، ثمّ یصلّی ...»

1. کتاب «مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد» اثر شیخ طوسی(۳۸۵ - ۴۶۰ ق) در دعا و زیارات و آداب دینی است که به سبب نزدیکی به عصر غیبت و جلالت شأن مؤلّف، بسیار ارزشمند است. برخی از علمای بعدی، آن را تلخیص کردند و یکی از بهترین تلخیص‌های مصباح المتهجد، از علامه حلّی است. باید دقّت کرد که تلخیص در میان علمای گذشته، با آنچه امروزه از آن تعبیر می‌کنیم، متفاوت بوده و افزون بر برخی حذف‌ها و تغییر در تبویب و ترتیب، شامل اضافات هم می‌شده‌است. علامه حلّی(ره) نیز در «منهاج الصلاح» مطالب بسیاری را که به تعبیر خودش: «ممّا لابدّ منه و لا یستغنی عنه» بوده، افزوده است.

از جمله اضافات، همین عبارت «و یستحبّ ...» و روایت محلّ بحث است که در کتاب اصلی شیخ طوسی(ره) نیست! نفس نبودنِ این روایت در کتاب‌های اربعه در قرن چهارم و پنجم، و اینکه تا پیش از سیّد بن طاووس(ره) در قرن هفتم، اثری از آن در کتب شیعه به ما نرسیده، بر ما لازم می‌کند که دقّت بیشتری به عمل آوریم.

2. در روایت منقول، هیچ نشانه‌ای حتّی ضمیری دالّ بر نقل از معصوم(ع) وجود ندارد! و این «جابر بن یزید» است که می‌گوید: «مکلّف، نخستین پنجشنبه ماه رجب را روزه می‌گیرد؛ سپس ...».

اگر چه با جلالت قدر «جابر بن یزید جعفی(ره)» از این اشکال چشم می‌پوشیم و می‌گوییم که بعید است ایشان، از خودش چیزی بگوید.

3. سند این روایت، از علّامه حلّی(ره) تا عمرو بن شمر، مقطوع است؛ پس ضعیف است.

4. شخص «عمرو بن شمر» ضعیف است یا دست‌کم، وثاقتش ثابت نیست:
«عمرو بن شمر:
قال النجاشي: "عمرو بن شمر أبو عبد الله الجعفي، عربي، روى عن أبي عبد الله عليه السلام، ضعيف جدّاً، زيد أحاديث في كتب جابر الجعفي ينسب بعضها إليه و الامر ملتبس".
... و قال ابن الغضائري: "عمرو بن شمر أبو عبد الله الجعفي، كوفي، روى عن أبي عبد الله و جابر؛ ضعيف".
... أقول [أنا=الخوئي] : الرجل لم تثبت وثاقته، فإنّ توثيق علي بن إبراهيم القمي إياه معارض بتضعيف النجاشي، فالرجل مجهول الحال.» (الخوئي، معجم رجال الحدیث، ج ۱۴، ص ۱۱۶- ۱۱۷)

با توجّه به این اشکالات، این روایت هم ضعیف است.

ج) روایت کفعمی(ره) در «البلد الأمین» و در «المصباح(جنّة الأمان الواقیة)»

به گفته استاد رسول جعفریان «کفعمی در نقل از کتاب‌های دعا، به‌طور عمده به نقل‌های ابن طاووس متّکی است؛ گرچه به صراحت، به این امر اشارت نکرده‌است.»(نامه مفید، ش 5، بهار 1375، ص 218، مقاله «ادب دعا در شیعه»)

لینک دریافت مقاله «ادب دعا در شیعه»:

http://www.ensani.ir/storage/Files/20120426174610-5192-42.pdf

لینک مقاله ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا حذف از منبع:

https://web.archive.org/web/20180610131032/http://www.ensani.ir/storage/Files/20120426174610-5192-42.pdf

از این‌رو، برای اختصار مطلب، از دو نقل وی چشم می‌پوشیم و تنها نتیجه را ذکر می‌کنیم که در هر دو مورد، روایت‌ها مرسل و ضعیف هستند.


د) روایت شیخ حرّ عاملی(ره) در وسائل الشیعة(ط آل‌البیت)، ج 8، ص 98- 100

«بَابُ اسْتِحْبَابِ صَلَاةِ الرَّغَائِبِ لَيْلَةَ أَوَّلِ جُمُعَةٍ مِنْ رَجَب
10172- 1- الْحَسَنُ بْنُ يُوسُفَ بْنِ الْمُطَهَّرِ الْعَلَّامَةُ فِي إِجَازَتِهِ لِبَنِي زُهْرَةَ بِإِسْنَاد ذَكَرَهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص رَجَبٌ شَهْرُ اللَّه‏ ... الْحَدِيثَ.
وَ هُوَ طَوِيلٌ يَشْتَمِلُ عَلَى ثَوَابٍ جَزِيل‏ وَ رَوَاهُ ابْنُ طَاوُسٍ فِي الْإِقْبَالِ مُرْسَلًا عَنِ النَّبِيِّ ص نَحْوَهُ.»

شیخ حرّ عاملی(ره) این نماز را به عنوان نماز رغائب در شب اوّلین جمعه ماه رجب، با سلسله سندی که علامه حلّی به بنی‌زهره اجازه داده‌است، از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) نقل می‌کند و در پایان می‌گوید: «ابن طاووس در اقبال، آن را مرسلاً از پیامبر(ص) روایت کرده‌است.»

پس سند این روایت، اجازه‌نامه علّامه حلّی(ره) به بنی‌زهره است که در بند بعدی بررسی و روشن می‌شود که سندی ضعیف است.

هـ) روایت علّامه مجلسی(ره) در بحار الأنوار(ط بیروت)، ج 95، ص 395- 396

«باب 25 عمل خصوص ليلة الرغائب زائداً على أعمال مطلق ليالي شهر رجب‏
1- أَقُولُ قَدْ رَوَى الْعَلَّامَةُ ره فِي إِجَازَتِهِ الْكَبِيرَةِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الدَّرْبِيِّ عَنِ الْحَاجِّ صَالِحٍ مَسْعُودِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَبِي الْفَضْلِ الرَّازِيِّ الْمُجَاوِرِ بِمَشْهَدِ مَوْلَانَا أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَرَأَهَا عَلَيْهِ فِي مُحَرَّمٍ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ وَ خَمْسِمِائَةٍ عَنِ الشَّيْخِ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ الْجَلِيلِ الرَّازِيِّ عَنْ شَرَفِ الدِّينِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ سَدِيدِ الدِّينِ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَحْمَدَ النَّيْسَابُورِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنِ الْحَاجِّ مسموسم عَنْ أَبِي الْفَتْحِ نُورْخَانَ عَبْدِ الْوَاحِدِ الْأَصْفَهَانِيِّ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ رَاشِدٍ الشِّيرَازِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْهَمْدَانِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الْبَصْرِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الصَّنْعَانِيِّ عَنْ حُمَيْدٍ الطُّوسِيِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا مَعْنَى قَوْلِكَ رَجَبٌ شَهْرُ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّهُ مَخْصُوصٌ بِالْمَغْفِرَةِ فِيه ...»‏

علامه مجلسی(ره) این روایت را با سلسله سند اجازه‌نامه علّامه حلّی(ره) به بنی‌زهره، از «انس بن مالک» از رسول خدا(ص) آورده و نام تک‌تک راویان را با شرح رجالی برخی از آنها در بحار، ج 104، ص 123 نقل می‌کند که عبارت‌اند از:

1. علّامه (حسن بن یوسف مطهر معروف به علامه حلّی): از علمای بزرگ شیعه و مورد اعتماد است؛

2. الحسن بن الدربی: عالم جلیل‌القدر بود؛

3. مسعود بن محمد بن ابی الفضل رازی: علامه مجلسی در ج 95 بحار هنگام نقل حدیث می‌نویسد: مسعود بن محمد و ابی الفضل رازی، ولی در توضیحی که در ج 104، ص 123 دارد، می‌نویسد: مسعود بن محمد بن ابی الفضل، یعنی این دو یک نفرند؛ نه دو نفر! و بعد می‌نویسد وی فقیهی صالح بود؛

4. علی بن عبد الجلیل بیاضی رازی: وی متکلم، باتقوا و اهل مناظره بود؛

5. شرف‌الدین المنتجب بن الحسن بن علی الحسنی: وی فقیهی صالح بود؛

6. سدیدالدین ابو الحسن علی بن الحسن: با توجه به فراوان‌بودن راویان با نام علی بن حسن، نمی توان به طور قطع وی را مشخص کرد و گفت ثقه هست یا نیست؛

7. عبد الرحمن بن احمد النیسابوری: شیخ اصحاب ری، حافظ، واعظ و فقیه بود؛

8. ابو عبدالله الحسین بن علی: علامه مجلسی می‌نویسد مشخص نیست وی چه کسی است؛ اما هر کس باشد، انسان صالحی بوده است؛

9. مسموسم (یا سموسم و یا سمرسم): علامه مجلسی می‌نویسد در کتاب‌های رجالی و غیره، مشخص نیست وی ثقه است یا نه؛

10. ابی الفتح نورخان عبد الواحد اصفهانی یا ابو الفتح بن رجاء: در کتاب‌های رجالی، مطلبی دال بر ثقه‌بودن وی یافت نشد؛

11. عبد الواحد بن راشد الشیرازی یا عبد العزیز بن راشد بندار: در کتاب‌های رجالی، مطلبی دال بر ثقه‌بودن وی یافت نشد؛

12. علی بن جهضم، ابو الحسن الحمدانی یا همدانی: نام وی در کتاب‌های رجالی شیعه یافت نشد و در کتاب‌های رجالی اهل سنت نیز فقط به نام وی اشاره شده و هیچ کلمه‌ای بر مدح یا ذمش وجود ندارد و در کتاب‌های روایی نیز، بیش از چهار روایت از وی نقل نشده است که یکی همین نماز لیلة الرغائب است که جعلی دانسته شده و در معجم المؤلفین آمده که وی صوفی بود؛

13. علی بن محمد بن سعید البصری: نام وی در کتاب‌های رجالی شیعه یافت نشد و غیر از حدیث لیلةالرغائب، روایتی از این فرد در کتاب‌های معتبر یافت نشد؛

14. پدرش: نام وی در کتاب‌های رجالی شیعه یافت نشد و در کتاب‌های اهل سنت نیز توثیق یا رد نشده است و از وی بیش از سه چهار روایت در کتاب‌های اهل سنت و شیعه نقل نشده است؛

15. خلف بن عبد الله یا خلف بن عبید الله الصنعانی: ابن حجر می‌گوید: وی حدیث لیلة الرغائب را نقل کرده است که ابن جوزی، این روایت را جعلی و ابوموسی چنین روایتی را غریب دانسته است؛ غیر از این روایت، حدیثی از وی در کتاب‌های شیعه و سنی یافت نشد و از سوی دیگر، در کتاب‌های رجالی نامی از وی نیست تا روشن شود ثقه بوده یا نه؛

16. حمید طوسی: وی را حمید الطویل و حمید بن تیرویه نیز می‌نامند؛ برخی گفته‌اند وی ثقه است؛ چنانچه یحیی بن معین گفته وی ثقه است؛ و برخی دیگر می‌گویند وی تدلیس می‌کرد!

17. انس بن مالک: وی خادم رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) بود که البتّه از بیعت و یاری و شهادت‌دادن به نفع حضرت علی(ع) سر باز زد و امام علی(ع) او را نفرین کرد که به برص دچار شد. بنا بر روایتی‌ منقول‌ از امام صادق‌(علیه‌السلام)، انس‌ یکی‌ از سه نفری‌ بود که‌ بر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) دروغ‌ می‌بست:

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِيزِ بْنُ يَحْيَى قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ زَكَرِيَّا قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع يَقُولُ ثَلَاثَةٌ كَانُوا يَكْذِبُونَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ أَبُو هُرَيْرَةَ وَ أَنَسُ بْنُ مَالِكٍ وَ امْرَأَةٌ.» (خصال صدوق، ط جامعه مدرّسین، ج 1، ص 190)
به این ترتیب، حتّی با چشم‌پوشی از 16 نفر قبلی در سلسله سند، روایت «انس» برای ما پذیرفتنی نیست!


نتیجه‌گیری:

با توجه به بررسی سندی این روایت، می‌توان نتیجه گرفت که چنین حدیثی معتبر نیست و به ادلّه زیر نمی‌توان مستحبّ‌بودن اعمال لیلة الرغائب را ثابت کرد:

1. توثیق نشدن افراد ذیل در این روایت: سدید الدین ابو الحسن علی بن الحسن؛ مسموسم (یا سموسم و یا سمرسم)؛ ابی الفتح نورخان عبد الواحد اصفهانی؛ عبد الواحد بن راشد الشیرازی؛ علی بن جهضم؛ علی بن محمد بن سعید البصری؛ پدرش؛ خلف بن عبد الله.

2. شبیه این روایت با سلسله سندی دیگر، در کتاب‌های اهل سنت آمده است که با راویان آخر این حدیث مورد بررسی، مشترک هستند(علی بن جهضم؛ علی بن محمد بن سعید البصری؛ پدرش؛ خلف بن عبد الله) و کتاب‌های رجالی اهل‌سنّت، به اتّفاق، آن را جعلی و ساختگی دانسته‌اند؛

3. روایت شیخ حرّ عاملی با همان سندی است که در روایت علامه مجلسی آمده؛ و چنان‌که گذشت، اعتبارش ثابت نشد؛

4. روایات سیّد بن طاووس(ره)، علّامه حلّی(ره) و کفعمی(ره) مرسل و در نتیجه، ضعیف است؛

5. غیر از روایاتی که تفصیلاً بررسی شد و بیشتر آنها در واقع، یک روایت هستند که از «انس بن مالک» نقل شده، روایت معتبر دیگری در اثبات مستحبّ‌بودن نماز و دیگر اعمال لیلة الرغائب پیدا نشد.

6. جالب است که خود علامه مجلسی(ره) در کتاب «زاد المعاد» خویش که شبیه «مفاتیح الجنان» است، می‌نویسد:

«و ذکر لکل من هذه الصلوات ثواب کثیر لم نذکره بناء على عدم الاعتماد على السند ... و لهذا لم نورد فی هذه الرسالة صلاة لیلة الرغائب‏ المشهورة مع أنّها منقولة عن طرق العامّة!» (زاد المعاد، ط اعلمی، ص 42)
یعنی به همین دلیل(عدم اعتماد به سند) ما نماز مشهور لیلة الرغائب را در این رساله نیاوردیم، علاوه بر این(اشکال) که از راه عامّه(اهل تسنّن) هم نقل شده‌است!

-----


در پایان باید گفت:

مشروعیّت این اعمال و نماز، وابسته به مبنای فقیه در «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» است.

مراد از قاعده «تسامح در ادلّه سنن» این است که آنچه به‌عنوان شرایط عمل به «خبر واحد» ذکر شده(مانند عدالت یا وثاقت راوی، فراموش‌کار نبودن و ضابط‌بودن در نقل) در روایات دالّ بر سنن، معتبر نیست و با روایت ضعیف هم می‌توان، حکم مستحب یا مکروه را ثابت کرد. برای آگاهی بیشتر از این قاعده و ادلّه موافقان و مخالفان، بنگرید به:

1. http://www.wikifeqh.ir/قاعده_تسامح_در_ادله_سنن

نشانی صفحه ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا حذف از منبع:

https://web.archive.org/web/20180610132211/http://www.wikifeqh.ir/%D9%82%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%AD_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%AF%D9%84%D9%87_%D8%B3%D9%86%D9%86


2. http://www.wikifeqh.ir/تسامح_ادله_سنن

نشانی صفحه ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا حذف از منبع:

https://web.archive.org/web/20180610132026/http://www.wikifeqh.ir/%D8%AA%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%AD_%D8%A7%D8%AF%D9%84%D9%87_%D8%B3%D9%86%D9%86


3. http://www.wikifeqh.ir/بررسی_تسامح_در_ادله_سنن

نشانی صفحه ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا حذف از منبع:

https://web.archive.org/web/20180610131702/http://www.wikifeqh.ir/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C_%D8%AA%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%AD_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D8%AF%D9%84%D9%87_%D8%B3%D9%86%D9%86


اگر مجتهدی(یا مقلّدی عن تقلیدٍ) این قاعده را قبول دارد، می‌تواند چنان نمازی را مستحبّ و مشروع بداند؛ ولی اگر این قاعده را اجتهاداً(و در مورد مقلّد، تقلیداً) قبول ندارد،  به دلیل ضعف سند و اشکالات موجود در این روایت، چنان نمازی مستحبّ و مشروع نیست و ادای آن «به قصد ورود(نه رجاءً)» قطعاً حرام و بدعت است.

امّا از آنجا که عموم مردم، قصد ورود و قصد رجاء را متوجّه نمی‌شوند و پس از فراگیرشدن تبلیغات رسانه‌ای، این اعمال را به گمان مستحب‌بودن انجام می‌دهند، باید تا آنجا که می‌شود مردم را آگاه کرد تا مبادا بدعتی چون لیلة الرغائب وارد دین شود و سال‌ها بعد، رنگ سنّت به خود بگیرد!

زیرا بدعت، هر چیز عجیب و غریبی نیست که با اصول منافات داشته باشد؛ بلکه بدعت یعنی داخل‌کردن چیزی در دین، که جزء دین نیست(إدخال ما لیس فی الدین، فی الدین!) پس حتی نماز و روزه خاصی که در دین نیست، اگر وارد دین شود، بدعت است!!

حتی برخی‌ها تعریفشان از بدعت، از این هم وسیع‌تر است و می‌گویند: إدخال ما لم یعلم أنّه من الدین فی الدین! یعنی طبق این تعریف، می‌توان گفت از آنجایی که ما نمی‌دانیم لیلة الرغائب، جزء دین هست یا نه، داخل‌کردنش در دین، بدعت است و بی‌مفسده نخواهدبود!

-----


اشکال و پاسخ:

اشکال نخست:
این مباحث علمی، در جای خود مفید است و باید در دروس حوزه‌های علمیّه مطرح شود، نه در سطح جامعه! زیرا به نظر می‌رسد دامن‌زدن به ردّ و طعن چنین مستحبّاتی، غیر از کوتاه‌کردن دست مؤمنان از مناجات و توسّل، ثمرهٔ عملی دیگری ندارد!!

پاسخ:
قرار نیست دست مؤمنان از دعا کوتاه شود؛ بلکه باید آگاه شوند و با تبلیغ درست دین، به‌جای دعاهای جعلی یا ضعیف‌السند، به سوی دعاها و اعمال معتبر تشویق شوند. آیا در جامعه ما، «صحیفه سجّادیّه» با آن دعاهای گران‌قدر، مهجور نیست؟


اشکال دوم:

چگونه هنگامی که برخی از علما و سالکان، این حدیث را نقل‌کرده‌اند، شما آن را ردّ می‌کنید؟! یعنی آن بزرگان، متوجّه ضعف و اشکالات آن نبوده‌اند؟!

پاسخ:

بزرگان و علمای شیعه به‌جای خویش محترم‌اند؛ امّا گاهی اشتباه‌های علمی نیز رخ می‌دهد که کتاب‌های علمی و تاریخ هر علم، گواهِ آن است. ما تابع دلیل هستیم(نحن أبناء الدلیل) و هر عالم هر چند که موثّق باشد، باید سخنش به شیوهٔ علمی بررسی شود که بررسی شد؛ از جمله، فرمایش علامه مجلسی(ره) در «زادالمعاد» را دوباره بخوانید.

از طرفی، آن بزرگواران قاعده «تسامح در ادلّه سنن» را قبول داشته‌اند و طبق مبنای خویش عمل‌کرده‌اند؛ امّا امروزه، مقلّدی که مرجع تقلیدش این قاعده را قبول ندارد، نمی‌تواند آن‌گونه عمل‌کند و باید این ادعیه و اعمال را رجاءً به‌جا بیاورد.


اشکال سوم:

برخی از علما در معاملات، قاعدۀ تسامح را جاری می‌کنند و آنجا شاید جای مخالفت و اعتراض داشته‌باشد؛ امّا آیا در عبادات، نیازی به مخالفت هست؟ یعنی اگر مردم، فرق اداء مستحبّاً و اداء رجاءً را ندانند، چه مشکلی گریبان ما را خواهدگرفت؟
پاسخ:
اتّفاقاً کار در معاملات که عمدتاً امضائی هستند، ساده‌تر است تا در عبادات که تأسیسی هستند؛ ما ممکن است «معاملهٔ مباح» داشته‌باشیم؛ ولی «عبادت مباح» نداریم! عبادت نیازمندِ «امر وجوبی یا استحبابی» است.
مشکلِ گریبان‌گیر، زمانی درک خواهدشد که کار از کار گذشته‌باشد و جریانات رسانه‌ای که معنای «جامعهٔ دینی» را به «حفظ ظواهر دینی و اقبال مردم به این ظواهر جمعی» فرو می‌کاهند و چشم را بر ارکانِ موریانه‌خوردهٔ اخلاق و عدالت اقتصادی فرو می‌بندند، این مناسک را چنان تبلیغ کنند که «جزء دین» شمرده شود و این، چیزی جز بدعت نیست. به‌نظر بنده، ساده‌گیری در این امور و بزرگ‌نمایی اجتماعیِ هر عبادت و منسکی که استنادِ آن به دین، معلوم نیست و بیم آن می‌رود که در اذهان مردم، «جزء دین» شمرده شود، ضررش برای دین، بیش از «دین‌ستیزی و دین‌زدایی آشکار» است.

اشکال چهارم:

در سایت آیت‌الله مددی، در پاسخ به پرسش «چه انگیزه‌ای برای جعل کردن روایت لیلة الرغائب وجود دارد؟» آمده‌است:
«بسم الله الرحمن الرحیم
حکم به جعل در روایات، و یا جعّال، وضّاع، کذّاب و ... در رجال، آسان نیست و به‌اصطلاح، کار ائمّه شأن است.
ابن الجوزی در کتاب الموضوعات، روایات فراوانی را موضوع می‌داند که بسیاری از علماء، آنها را ضعیف می‌دانستند. موضوع روایت لیلة الرغائب را ابن الجوزی در همین کتاب، جزء موضوعات آورده؛ و با همان سند در بعض کتب ادعیه، آورده شده‌است؛ ولی نمی‌توان با اعتماد به کلام ابن الجوزی، آن را موضوع دانست.
مرحوم علّامه حلّی در منهاج الصلاح، آن را از عمرو بن شمر عن جابر آورده‌است که اصطلاحاً این سند، ضعیف است و التفصیل موکول الی محلّه.»

منبع: http://www.ostadmadadi.ir/persian/qa/11535

نشانی صفحه ذخیره‌شده در آرشیو، در صورت تغییر لینک یا حذف از منبع:

https://web.archive.org/web/20180610133336/http://www.ostadmadadi.ir/persian/qa/11535

با توجّه به سخنان ایشان، از مجموع بحث، فهمیده می‌شود که روایت لیلة الرغائب، ضعیف است و نمی‌توان به سنّت‌بودنش یقین داشت؛ در عین حال، بدعت‌بودنش هم قطعی نیست؛ چون یقین نداریم که روایتش جعلی باشد؛ پس چرا می‌گویید بدعت است؟

پاسخ:
برای بدعت‌بودن، نیازی به اثباتِ جعلی‌بودنِ روایت نداریم! همین که سندش ضعیف است، قابل استناد به دین نیست و ادای آن به قصد ورود، بدعت خواهدبود، مگر برای مقلّدی که مرجع تقلیدش، «قاعدهٔ تسامح در ادلّهٔ سنن» را قبول دارد؛ پس هر کس باید به نظر مرجع تقلیدش عمل‌کند یا اینکه آن را رجاءً به‌جا بیاورد.


اشکال پنجم:
مستحبّات را می‌توان بنا بر مبنای «تسامح در ادلّهٔ سنن» انجام داد و نیازی به «سند معتبر» نیست. این نماز هم ایراد و مشکلی جز در سند ندارد و بر طبق احادیث «من بلغ» اگر کسی انجام داد، مأجور است.
پاسخ:

اشکال شما مبنی بر قاعدهٔ «تسامح در ادلّه سنن» و اخبار «من بلغ» است که مورد پذیرش همهٔ فقهاء نیست و نمی‌تواند استحباب شرعی را ثابت کند؛ برای نمونه، می‌توانید به اشکالات شیخ اعظم(ره) بر این اخبار، در تنبیه دوم بحث شبهه وجوبیه در کتاب «فرائد الأصول» رجوع کنید.

حضرت آیت‌الله خوئی(ره) دربارهٔ اخبار «من بلغ» و اینکه نمی‌توانند استحباب عملی را ثابت‌کنند و دربارهٔ بی‌اساس‌بودنِ قاعدهٔ «تسامح در ادلّهٔ سنن» فرموده‌اند:
«فان مفادها مجرد الاخبار عن فضل (الله تعالى) وأنه سبحانه بفضله ورحمته یعطی الثواب الذی بلغ العامل، وإن کان غیر مطابق للواقع، فهی - کما ترى - غیر ناظرة إلى العمل و أنه یصیر مستحبّاً لأجل طرو عنوان البلوغ، ولا إلى إسقاط شرائط حجیة الخبر فی باب المستحبات.
فتحصل أن قاعدة التسامح فی أدلة السنن مما لا أساس لها، وبما ذکرناه من عدم دلالة هذه الأخبار على الاستحباب الشرعی سقط کثیر من المباحث التی تعرضوا لها فی المقام:
(منها) - أن المستفاد منها هل هو استحباب ذات العمل، أو استحبابه فیما إذا اتی به بعنوان الرجاء والاحتیاط؟ فنقول لا دلالة لها على استحباب العمل بأحد من الوجهین نعم الثواب مترتب على ما إذا کان الاتیان بالعمل بعنوان الرجاء واحتمال المطلوبیة على ما یستفاد من قوله (ع): (فعمله التماس ذلک الثواب) أو طلب قول النبی صلى الله علیه وآله وسلم، فلا یترتب الثواب على ما إذا أتی بالعمل لغرض آخر.» [مصباح الأصول، ج2، ص 319 - 320]

همچنین حضرت آیت‌الله میرزا جواد تبریزی(ره) قاعده تسامح را بی‌اساس: «أنّ قاعدة التسامح فی أدلّة السنن لا أساس لها» و حکم غیر الزامی را هم مانند حکم الزامی، نیازمند به مستند و دلیل معتبر می‌دانند: «أنّ الحکم الاستحبابی و غیر الإلزامی کالإلزامی یحتاج إلى مستند معتبر»[أسس القضاء و الشهادة: 64]

بنابراین، روشن شد که اخبار «من بلغ» نمی‌تواند استحباب نماز لیلة الرغائب را اثبات کند؛ حتّی به فرض اینکه بتواند، این نماز لیلة الرغائب، دائر مدار میان بدعت و استحباب است و مقتضای احتیاط، ترک این نماز به قصد ورود است؛ زیرا در صورت انجام آن، احتمال حرمت و ارتکاب بدعت وجود دارد، به خلاف صورت ترک؛ زیرا ترک این نماز، حدّاکثر ترک عمل مستحبّ است؛ و ترک عمل مستحبّ، مانعی ندارد.

گذشته از حضرات آیات خوئی(ره) و تبریزی(ره)، بزرگانی چون آیات عظام سیستانی، شبیری‌زنجانی، وحیدخراسانی و سبحانی نیز، قاعدهٔ «تسامح در ادلّهٔ سنن» را قبول ندارند.
دربارهٔ این قاعده، هر مقلّدی باید به مرجع تقلید خویش رجوع‌کند و به نظر وی عمل‌کند؛ هر مرجعی هم مسئول مبنا و فتوای خویش است. در موارد متعدّدی، مراجع تقلید در آغاز رساله‌های خود «قصد رجاء» را هشدار داده‌اند؛ روشن است که رعایتش بر عهدهٔ مقلّدان است!
تنها برای نمونه:

1. منهاج الصالحین (للخوئی)؛ ج‌1، ص: 12
(مسألة 32): إن کثیرا من المستحبات المذکورة فی أبواب هذه الرسالة یبتنی استحبابها على قاعدة التسامح فی أدلة السنن، و لما لم تثبت عندنا فیتعین الإتیان بها برجاء المطلوبیة، و کذا الحال فی المکروهات فتترک برجاء المطلوبیة، و ما توفیقی إلا باللّه علیه توکلت و إلیه أنیب.

2. منهاج الصالحین (للتبریزی)؛ ج‌1، ص: 14
(مسألة 32): إن کثیرا من المستحبات المذکورة فی أبواب هذه الرسالة یبتنی استحبابها على قاعدة التسامح فی أدلّة السنن، و لما لم تثبت عندنا فیتعین الإتیان بها برجاء المطلوبیة، و کذا الحال فی المکروهات فتترک برجاء المطلوبیة، و ما توفیقی إلّا باللّه علیه توکلت و إلیه أنیب.

3. منهاج الصالحین (للوحید الخراسانی)؛ ج‌2، ص: 6
(مسألة 32): إن کثیرا من المستحبات المذکورة فی أبواب هذه الرسالة یبتنی استحبابها على قاعدة التسامح فی أدلة السنن، و لما لم تثبت عندنا فیتعین الإتیان بها برجاء المطلوبیة، و کذا الحال فی المکروهات فتترک برجاء المطلوبیة، و ما توفیقی إلا باللّه علیه توکلت و إلیه أنیب.

4. منهاج الصالحین (للسیستانی)؛ ج‌1، ص: 19
مسألة 32: إن کثیرا من المستحبات المذکورة فی أبواب هذه الرسالة یبتنی استحبابها على قاعدة التسامح فی أدلة السنن، و لما لم تثبت عندنا فیتعین الاتیان بها برجاء المطلوبة. و کذا الحال فی المکروهات فتترک برجاء المطلوبیة، و ما توفیقی إلا بالله علیه توکلت و إلیه أنیب.

5. الرسائل الأربع (للسبحانی)؛ ج‌4، ص: 36
فتحصل من جمیع ذلک أنّ قاعدة التسامح فی أدلّة السنن مما لا أساس لها لا من النقل و لا من العقل، و ظهر مما ذکرنا أنّ المناسب أنّ یبحث عن مفاد أخبار من بلغ فی علم الکلام لا الأُصول و لا الفقه.

اخبار «من بلغ»، حتّی به فرض پذیرش، فردی است و اگر فقهای قائل به قاعده «تسامح در ادلّه سنن» بخواهند به پیامدهای اجتماعی مبتلابهِ امروز بیشتر دقت‌کنند، چه بسا در نظرشان تجدید نظر کنند تا ساحت دین از برخی آفت‌ها در امان بماند!

بحث ما در «مشهورات زمانه» است که کم‌کم با تبلیغات رسانه‌ای کاری می‌کنند که این شب، با عنوانی خاص تجلیل شود و رغبت‌ها و آرزوها و درخواست‌ها و تقدیرهای مردم به سوی آن رانده شود و چه بسا پس از سالیانی، هم‌ردیف شب قدر قرار گیرد! این جریان‌سازی نیازمند استناد معتبر به دین است؛ وگرنه به بدعت می‌انجامد.


التماس دعا


۵ نظر ۱۰ ارديبهشت ۹۳ ، ۰۰:۲۱
محسن فصاحت ( آسمان 25 )